TEMEL BİLGİLER

1.      FİNANSAL SİSTEM

Ekonomik sistemde bir kısım kişi ve kurumun paraya ihtiyacı olurken bir kısım kişi ve kurumun da gelirlerini yatırıma dönüştürme ihtiyaçları olur. Dolayısıyla fona ihtiyacı olanlarla fonu talep edenlerin bu ihtiyaçlarını giderebilmeleri için karşılaşmaları gerekmektedir.  İşte fon arz edenlerle fon talep edenlerin bir araya geldiği ve karşılıklı değişimin meydana geldiği bu yerlere finansal piyasalar denir.

Ekonomide fonları talep edenler, fonları arz edenler, bunlar arasındaki fon akımlarını düzenleyen  kurumlar , fon akımını sağlayan araç ve gereçler, piyasanın işleyişini düzenleyen hukuki ve idari kurallar finansal sistemi oluşturur. Sağlıklı bir ekonomik sistemin temelini, etkin şekilde işleyen finansal sistem oluşturur.

Finansal sistem şematik olarak aşağıdaki gibi gösterilebilir.

Tasarruf Sahipleri (Fon Arzedenler)

YATIRIM VE FİNANSMAN ARAÇLARI	YARDIMCI KURULUŞLAR (Fon Akımına Aracılık Edenler)	HUKUKİ VE İDARİ DÜZEN
1.Para (Nakit) 2.Mevduat 3.Banka parası 4.Kredi 5.Sosyal güvenlik fonları 6.Kooperatif kaynakları 7.Tahviller 8.Hisse senetleri 9.İpotekli borç ve irat senetleri 10.Kamu hisse senetleri 11.Gelir ortaklığı senedi 12.Devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) 13.Varlığa dayalı menkul kıymetler (VDMK) 14.Depo edilen menkul kıymet sertifikaları	1.Bankalar 2.Aracı Kurumlar 3.Yatırım Ortaklıkları 4.Yatırım Fonları 5.Menkul kıymetler borsası 6.Sosyal güvenlik kuruluşları 7.Sigorta şirketleri 8.Kooperatifler 9.Yatırım Kulüpleri 10.Genel finans ortaklıkları 11.Risk sermayesi yatırım ortaklıkları 12.Derecelendirme (rating) şirketleri 13.Takas ve Saklama şirketleri 14.Portföy yönetim şirketleri 15.Yatırım danışmanlığı şirketleri 16.İpoteğe dayalı menkul kıymetler merkezi	Çalışmayı düzenleyen §  İlkeler §  Kurallar §  Denetim

 

YATIRIMCILAR-TÜKETİCİLER (Fon Talep Edenler)

PARA PİYASASI

İSKONTO ORANI

SERMAYE PİYASASI

                                             

Ekonomilerde finansal sistemin temel fonksiyonu; tasarrufların (mal ve hizmet harcamalarından geriye kalan gelirlerin) yatırımlara (mal ve hizmet üretimi için gerekli olan varlıkların satın alınmasına) dönüşmesine yardımcı olmaktır.[1]

2.      FİNANSAL ÖDEME ARAÇLARI

BONO (Emre Muharrer Senet):Vadesi 1 yıldan kısa olan, çıkaran kurum tarafından öngörülen vade sonunda belli bir bedelin ödenmesinin taahhüt edildiği menkul kıymetlerdir.[2]

Bono;Senet metninde (Bono) veya (Emre muharrer senet) kelimesini vesenet Türkçe' den başka bir dilde yazılmışsa o dilde bono karşılığıolarak kullanılan kelimeyi; kayıtsız ve şartsız muayyen bir bedeli ödemek vaadini; vâdeyi; ödeme yerini; kime ve kimin emrine ödenecek ise onun ad ve soyadını; senedin tanzim edildiği gün ve yeri;senedi tanzim edenin imzasını; ihtiva eder. [3]

           ÇEK:Ödeme araçlarının başında çek gelmektedir. Daha sınırlı olarak kullanılan ve hukuken çek sayılmayan seyahat çekleri ile posta çekleri de ödeme aracı olarak kullanılırlar.[4]  Çek bir bankaya hitaben yazılmış ve TTK da belirtilen hükümlere göre düzenlenmiş, ödeme emri niteliğinde olan kıymetli bir evraktır. Çek de üç taraf bulunur[5]:

- Keşideci: Çeki düzenleyen
-Muhatap: Çeki ödeyecek banka şubesi borçlu
- Hamil: Keşide edilmiş çeki elinde bulunduran kişi, alacaklı

           POLİÇE: Poliçe belirli bir kişi emrine (istisnaen namına) diğer bir kişiye verilen ödeme yetkisini havi bir senettir. Senedi düzenleyen (keşideci), diğer bir kişiye (muhatap) poliçede gösterilmiş olan diğer kişiye (lehdar) veya emrü havalesine, vadede belirli bir meblağı ödeme emrini, kanunun aradığı şekil şartlarını yerine getirmek kaydiyle verir.[6]

 

3.      PARA VE SERMAYE PİYASASINDA  KULLANILAN FİNANSAL ENSTRÜMANLAR

            Yatırım ve tasarruf kararlarının farklı iktisadi birimler tarafından verildiği ekonomilerde fonların fazla verenlerden açık verenlere aktarılması mali (finansal) piyasalar yoluyla gerçekleştirilir. Finansal piyasaları çok farklı çeşitlere göre sınıflandırmak mümkündür. Mali (finansal) piyasalar, bu piyasada işlem gören finansal ürünlerin vade yapısına göre para ve sermaye piyasaları olarak ikiye ayrılır.

            Para Piyasaları: Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya “ para piyasası” denir. Para piyasasının tipik özelliği kısa vadeli fonlardan oluşması ve vadenin genellikle bir yılı aşmamasıdır.

            Sermaye Piyasaları: Bir yıldan uzun vadeli finansal varlıkların işlem gördüğü piyasalar sermaye piyasası olarak adlandırılır.[7]

            Görüldüğü gibi para ve sermaye piyasaları arasındaki fark, kullanılan finansal enstrümanların süre yapılarından kaynaklanmaktadır.Aşağıda bu enstrümanlar kısaca açıklanmaktadır.

MEVDUAT:  Mevduat istenildiği anda veya belirli bir süre sonunda geri alınabilmek üzere bankalara yatırılan para olarak tanımlanabilir. Mevduatları farklı ölçülere göre sınıflandırmak mümkündür. Örneğin vadeleri açısından mevduatlar, vadesiz tasarruf mevduatı ve vadeli tasarruf mevduatı olarak ikiye ayrılırken mudilerin türüne göre de resmi mevduat, ticari mevduat ve bankalar mevduatı olmak üzere üçe ayrılmaktadır.[8]

MEVDUAT SERTİFİKASI: Belirli bir vade ile bankalara yatırılan paralar karşılığında bankaların mevduat sahibine, yatırdığı mevduat tutarını ve vadesini göstermek üzere verilen hamiline yazılı bir kıymetli evrak niteliğindedir. Mevduat sertifikasını elinde bulunduran, sertifikanın temsil ettiği mevduatın sahibi kabul edilmektedir. Mevduat sertifikası devredilebilmekte ve diğer borsa senetleri gibi alınıp satılabilmektedir. Mevduat sertifikası, vadeli hesaba sahip mudilere verilen karne veya senet şeklindeki banka tahvili olarak tanımlanabilir. Sertifika sahipleri faiz farkını hesaba katarak ya da başka bir nedenle, vadeli mevduattan para çekmek yerine sertifikalarını karşılık göstererek kredi alabilirler.[9]

TİCARİ KREDİ: Satış kredileri olarak da ifade edilir. Satıcı kredileri bütün işletmeler tarafından kullanılan kısa vadeli fon kaynaklarıdır. Ticari krediler işletmelere satıcılar tarafından sağlanır. Ticari kredinin en çok kullanılan iki türü açık hesap ve borç senetleridir.

TİCARİ BANKA KREDİLERİ: Ticari Banka kredileri işletmeler için ticari krediden sonra ikinci derecede önemli kısa vadeli fon kaynağıdır. Bankalardan sağlanan krediler çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir.[10]

VARLIĞA DAYALI MENKUL KIYMET: Bir işletmenin duran varlıklarının, senetli ve senetsiz alacaklarının, kredilerinin hatta sözleşmelerinin teminat oluşturması suretiyle genel finans ortaklıkları, bankalar veya bazı şartlara bağlı olarak finansal kiralama şirketleri tarafından halka arz edilmek üzere çıkarılan iskontaya tabi borçlanma senetleridir. Varlığa dayalı menkul kıymetler tamamen itfa edilmedikçe, bu varlığa karşılık oluşturan alacaklar ve duran varlıklar başka bir amaç için kullanılamaz, teminat gösterilemez, rehnedilemez ve haczedilemez.[11]

HİSSE SENETLERİ: Literatürde esham, aksiyon veya pay senedi olarak da adlandırılan hisse senetleri; anonim ortaklıkların ihraç ettikleri, anonim ortaklık sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğine sahip senettir. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler de hisse senedi çıkartabilmektedir. Kooperatifler ise kıymetli evrak niteliğine sahip olmayan ortaklık senedi çıkarabilmektedirler.[12]

 

HİSSE SENEDİ TÜREVLERİ

Kar ve Zarar Ortaklığı Belgeleri: Kar ve zarar ortaklığı belgeleri öncelikli hisse senetleri ile tahvil arasında melez bir finansal varlıktır. Türkiye’de “Kara İştirakli Tahvil” “ Kar Ortaklığı Esasları” , “Kar Ortaklığı Belgesi” ve son olarak da “Kar-zarar Ortaklığı Belgesi” başlıkları altında 1974 yılından bu yana değişik tarihlerde ele alına bu belge, özellikle 1980’den sonra kredi maliyetlerinin yükselmesi yanında, yoğunlaşan dış satım çabalarının faiz düzenini reddeden Arap ülkelerine yönelmesi üzerine alternatif bir finansal varlık olarak ayrı bir güncellik kazanmıştır.

Kar-zarar ortaklığı belgeleri yarı hisse senedi yarı tahvil niteliğinde menkul kıymetlerdir. Bu belgeleri hisse senetlerinden ayıran özelliklerden biri, yönetimde oy hakkının olmaması diğeri ise vadeli oluşlarıdır. Bu belgelere ödenecek kar paylarının faiz gideri gibi vergi matrahından indirilebilmesi, Kar-zarar ortaklığı belgelerini tahvile yaklaştırır. Ancak Kar-zarar ortaklığı belgelerinin bu tür tahvillerden en önemli farkı karın yanında zarara da katılımının sözk konusu olmasıdır.[13]

Katılma İntifa Senetleri: Anonim ortaklıkların nakit karşılığı satılmak üzere ihraç ettikleri, ortaklık haklarına sahip olmaksızın, elinde bulunduran kişiye kardan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma ve yeni çıkarılacak hisse senetlerinden satın  alma gibi haklar sağlayan menkul kıymetlerdir. [14]

Oydan Yoksun Hisse Senetleri: İşletmelerin uzunsüreli fon gereksinmelerini karşılamak amacıyla çıkartılırlar. Oydan yoksun hisse senetleri; yüksek risk, yüksek getiri ve yüksek kontrol gücüne sahip adi hisse senetleri ile düşük getirili ve düşük riskli, kontrol gücü bulunmayan  tahviller arasında  yer almaktadır. Oydan yoksun hisse senetleri belli  bir tasfiye değerine sahip ve bu değerin belli bir yüzdesi kadar sürekli ve düzenli bir biçimde temettü ödeyen ve temettü getirisi bu yüzde ile sınırlı olan, buna karşın mülkiyetin getirdiği bütün riskleri taşıyan ve genellikle oy hakkı bulunmayan ve taşıdığı bu özellikler nedeniyle adi hisse senedi ve tahvilin karışımından oluşan bir menkul kıymettir. [15]

İPOTEKLİ BORÇ SENEDİ:  Taşınmazların değerinin ipotek teminatı altında tedavüle çıkarılmasına olanak veren borç senetleridir. Türk Medeni Kanununda düzenlenmiştir (TMK.m.898 vd). İpotekli borç senedinde, borçlu, ipotekli taşınmazın dışında kendi malvarlığı ile de sorumluluk taşır. Bu senetler, nama veya hamiline yazılı olarak çıkarılabileceği gibi, menkul kıymet şeklinde seri halde de çıkarılabilirler.

İRAT SENETLERİ:Bir taşınmaz üzerinde taşınmaz mükellefiyeti şeklinde bir teminatla güvence altına alınan borç senetleridir (TMK.m.903). İrat senetleri de, ipotekli borç senetleri gibi Türk Medeni Kanununda düzenlenmiştir. Ancak, ipotekli borç senedinden farklı olarak irat senedinde borçlunun kişisel sorumluluğu yoktur, alacağın güvencesini sadece teminat gösterilen taşınmaz oluşturur.[16]

TAHVİLLER: Türk Ticaret Kanunu’nda tahvil, anonim ortaklıkların ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları senetler şeklinde tanımlanmıştır. Ancak bazı kamu tüzel kişileri özel kanunların verdikleri izinlerle tahvil çıkarabilmektedir. Tahvil alacak hakkı tanımlayan bir menkul kıymettir ve bu hak tahvilin anonim ortaklıklarca düzenlenmesi ile değil, tahvilin sahibinin bedeli ödeyip tahvili teslim alması ile oluşur. [17]

DEVLET İÇ BORÇLANMA SENETLERİ:  Devletin cari yıl bütçe kanununa dayanarak, bütçe açıklarının finansmanı amacıyla çıkarmış olduğu borçlanma senetlerinin genel adıdır. [18]

DEPO SERTİFİKALARI: Depo sertifikaları uygun görülen saklama kuruluşlarında depo edilen, yabancı menkul kıymetleri temsilen çıkarılan ve bu menkul kıymetlerin verdiği hakları aynen sağlayan, hamiline yazılı, nominal değeri temsil ettiği yabancı menkul kıymetin para cinsinden ifade edilen sermaye piyasası aracıdır. Depo sertifikaları, yatırımcıların yabancı hisse senetlerine yatırım yapmasına olanak vermektedir. Yabancı borsalardan doğrudan alım yapmak yerine depo sertifikası aracılığıyla yabancı menkul kıymetlere yatırım yapılması durumunda yatırımcı, ülkeler arası zaman farklılıkları, iletişim güçlükleri ve olası develüasyon riskleri gibi olumsuzluklardan korunmuş olmaktadır.[19]

GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ:Gelir ortaklığı senedi, köprü , baraj, elektrik santralı, karayolu, demiryolu, telekominikasyon sistemleri ile sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanları ve benzerlerinden kamu kurum ve kuruluşlarına ait onların gelirlerine gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkarılacak senetlerdir. Bu tanıma göre;

i)       Gelir ortaklığı senedi, ulaşım, haberleşme, enerji kesiminde kamuya ait olan alt yapı tesislerini ilgilendirmektedir.,

ii)     Sözü edilen tesislerin mülkiyeti ve işletmesi ile ortaklık senedi alanların hiçbir ilgisi yoktur. [20]

 

FİNANSMAN BONOSU:Büyük ve tanınmış işletmelerin bankacılık sistemini atlayarak, kendi teminatsız borç senetlerini ihraç etmeleridir. Finansman bonosu işletmenin kısa vadeli fon gereksinmelerini karşılamak için, genellikle büyük şirketler tarafından ihraç edilen kısa vadeli ve teminatsız borç senetleridir. Finansman bonoları iskonto edilerek satılır.

REPO VE TERS REPO :Menkul kıymetlerin geri alma taahhüdü ile satımı, ters repo ise menkul kıymetlerin geri satma taahhüdü ile alımı şeklinde tanımlanmaktadır. İşlem geri satın alma güvencesiyle menkul kıymet satarak fon yaratan yönünden repo, karşı taraf yönünden ters repo olarak tanınmaktadır. İşlemin başlangıcında borç para verilmekte ve karşılığında menkul kıymet alınmaktadır. İşlemin bitiminde menkul kıymet borç alana geri verilirken, borç alan da aldığı parayı ek bir faizle geri ödemektedir. Repo ve ters repo işlemlerine konu olabilecek menkul kıymetler, devlet tahvilleri , hazine bonosu, banka bonoları ve banka garantili bonoları, Toplu Konut İdaresi tarafında çıkartılan borçlanma senetleri, yerel yönetimler ve bunlarla ilgili idare ve kuruluşların çıkarmış oldukları borçlanma senetleridir.[21]

 

KAYNAKÇA

 

SARIKAMIŞ, Cevat (2008),  Sermaye Piyasaları ve Finansal Kurumlar, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir

 

ASLAN, İ. Yılmaz - ŞENYÜZ, Doğan – ERGÜN, Mevci (2005), İşletme Hukuku,Ekin Kitabevi

 

BOLAK, Mehmet (2001), Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, Beta Basım

 

CANBAŞ, Serpil – DOĞUKANLI, Hatice (2001), Finansal Pazarlar, Beta Basım Yayım,

 

ÇEKER, Mustafa, Kıymetli Evrakın Türleri, www.cu.edu.tr/.../3 %20KIYMETLİ %20EVRAKIN %20 TÜRLERİ.ppt  ( 20.05.2010)

 

KONURALP, Gürel (2001), Sermaye Piyasaları Analizler, Kuramlar ve Portföy Yönetimi, Alfa Aktüel

 

Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu (2006), İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, İstanbul

 

ŞAKAR, Ünal (1997), Araçları, Kurumları ve İşleyişi ile Sermaye Piyasası, Anadolu Üniversitesi Yayınları

 

ŞIKLAR, İlyas (2004) , Finansal Ekonomi, Eskişehir,

 

YILMAZ, Türkan (2006), “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinin Türkiye’de Finansal Piyasalar Üzerine Etkisi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir

 

http://www.aktuerya.hacettepe.edu.tr/duyurular/seminerler/risk_gunleri/6.pdf

 

http://borsa.terimleri.com/Devlet_Ic_Borclanma_Senetleri.html

 

http://muhasebeturk.org/ecopedia/383-b/1448-bono-nedir-ne-demek-anlami-tanimi.html

 

http://www.muhasebedersleri.com/ticari-belgeler/cek.html

 

Türk Ticaret Kanunu