Editörler Hamdi GENÇ Ferhat SAYIM Bölüm Yazarları Ersin KAVİ-Faruk AKIN-Ferhat SAYIM-Hamdi GENÇ-İdris SARISOY-İlyas SÖZEN-İstiklal Yaşar VURAL-Mehmet ADAK-Mine AKSOY-Onur GÜMÜŞ Orhan KOÇAK-Sinan SARISOY Nisan 2011 www.akademikarge.com.tr Bu çalışma Akademik Arge Eğitim Danışmanlık Araştırma Geliştirme Organizasyon Denetim Faaliyetleri San. ve Tic. Ltd. Şti. Şirinevler/İstanbul tarafından desteklenmiştir. MKM Yayınları ORTADOĞU VE KUZEY AFRİKA ÜLKELERİNİN EKONOMİK YAPISI (MIDDLE EAST AND NORTH AFRICA COUNTRIES) MENA ÜLKELERİ EKONOMİLERİ Editörler Hamdi GENÇ Ferhat SAYIM www.akademikarge.com.tr Nisan 2011 ISBN: 978-605-5911-31-7 Sayfa Düzeni: Mkm Yayıncılık Kapak Tasarımı: FG İletişim © Mkm Yayıncılık BASKI VE CİLT Sertifika No: 15366 Star Ajans Reklam Grafik Matbaa Hizmetleri Tic. San. Ltd Şti Soğukkuyu Mh. Fuat Kuşçuoğlu Cad. Güne Sok.No: 2 BURSA Tel: (0224) 249 33 20 (Pbx) Faks: (0224) 245 18 09 e‐mail: star@starmatbaacıilik.com Kitapta yer alan görüşler, eserin sahibine aittir, Akademik Arge E.D..Ltd.Şti.’nin ya da yayımcı kuruluş MKM Yayıncılık ve Dağıtım Ltd. Şti. görüşlerini yansıtmaz. Kitabın tüm yayın hakları Mkm Yayıncılık Ltd Şti’ne aittir. Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. MKM YAYINCILIK Sertifika No: 16215 Yayın ve Dağıtım Ltd. Şti. AltıparmakMah. Şirin Sok. 7/A Osmangazi/ BURSA Tel&Faks: (0224) 223 03 00 (Pbx) Gsm: (0533) 593 92 12 Web: www.mkmyayin.com e‐mail: info@mkmyayin.com ORTADOĞU VE KUZEY AFRİKA ÜLKELERİNİN EKONOMİK YAPISI (MIDDLE EAST AND NORTH AFRICA COUNTRIES) MENA ÜLKELERİ EKONOMİLERİ Editörler: Hamdi GENÇ Ferhat SAYIM Bölüm Yazarları: Ersin KAVİ Faruk AKIN Ferhat SAYIM Hamdi GENÇ İdris SARISOY İlyas SÖZEN İstiklal Yaşar VURAL Mehmet ADAK Mine AKSOY Onur GÜMÜŞ Orhan KOÇAK Sinan SARISOY 8 MENA BÖLGESİNDE BANKACILIK ve FİNANS PİYASASI Yrd.Doç.Dr.Ferhat SAYIM * Uzman Yrd.Onur GÜMÜŞ** 8.1. GİRİŞ MENA Bölgesi’ni, Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi olarak tanımlayabiliriz. İsrail Devleti hariç İslam ve Arap kimliği ile ön plana çıkan MENA Bölgesi’nde bankacılık sistemi, özellikle son yıllarda yoğunlaşan düzenlemelere paralel olarak gelişim göstermektedir. Mısır, Ürdün, Lübnan, Fas, Tunus, Cezayir, İran, Yemen, Suriye, Irak, Sudi Arabistan, Katar, Umman, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Bahreyn ve Libya’yı dahi edebileceğimiz bölgede Müslüman ülkelerin sermayesi ile kurulmuş İslami Finans Kuruluşları dışında, dünyanın en büyük bankalarının da pay almaya çalıştığı görülmektedir. Günümüzde sadece MENA Bölgesi’nde değil bölge dışında Müslüman nüfusun yaşadığı birçok ülkede faizsiz bankacılığa olan talebin arttığı görülmektedir. Finansal araçları sınıflandırmak gerekirse, nakit ve nakit benzeri değerler, kredi araçları, hisse senedi ve tahvil alacakları olarak sıralayabiliriz. Para ve sermaye piyasasında kullanılan başlıca finansal araçları; mevduat, mevduat sertifikası, ticari kredi, varlığa dayalı menkul kıymet, hisse senedi, borç senedi, tahvil, devlet iç borçlanma senedi, bono, repo ve ters repo olarak sıralamak mümkündür. Dünya finansal sitemine entegre olmayı sürdüren MENA Bölgesi bankaları ile Türk bankaları arasında özellikle akreditif açma ve para transferi konusunda zaman zaman problemler yaşanmaktadır. Ayrıca özellikle * Yalova Üniversitesi İ.İ.B.F., İşletme Bölümü ** Ziraat Bankası Bursa Bölge Müdürlüğü www.akademikarge.com 189 www.akademikindex.net gelişmekte olan Kuzey Afrika ülkelerinde inşaat işleri gerçekleştiren Türk firmalarının, gerçekleştirecekleri projeler için Türk bankalarından aldıkları teminat mektupları bölge ülkelerince kabul edilmemekte, ortaya çıkan problem Türkiye’de şubesi bulunan Arap bankaları ile veya Avrupa bankaları aracılığı ile giderilmektedir. Çalışmada genel olarak finansal kurum ve araçlar, bankacılık uygulamaları ve faizsiz bankacılık ele alındıktan sonra finansal sistemi ve Türkiye Piyasası ile ilişkileri hakkında bilgi edinilebilen Mena bölgesi ülkelerine ilişkin açıklamalar ayrıca verilecektir. 8.2. GENEL OLARAK FİNANSAL KURUM VE ARAÇLAR Piyasalar, mal ve hizmetlerin üretimi, gelir dağılımı ve kaynakların dağılımı gibi karmaşık işlemleri düzenler ve yerine getirir. Kaynaklar ile bu kaynaklara olan talebi karşılaştırmak için toplum tarafından oluşturulan kurumlara yada ortamlara piyasa denir. Toplumlar hayatta kalmak, gelişmek, ihtiyaçları karşılamak üzere çok çeşitli mal ve hizmetleri üretebilmek için işgücü, hammadde ve sermayenin doğru bileşimini yapabilmek için piyasa kurallarını öncü kabul ederler. Piyasalar, mal ve hizmetler ile kaynakların alıcılarla satıcılar arasında akımını sağlayan bir köprü görevi görürler. Bir ekonomik sistemde temel olarak üç tür piyasadan bahsedilebilir:    Faktör piyasası, Üretim piyasası, Finansal piyasalar. Faktör piyasası, üretim faktörlerinin alım satımının yapıldığı piyasalardır. Bu faktörler en temel ifade ile, Hammadde, işgücü, girişimci, sermaye(Burada makine vb. demirbaş olarak ele alınmaktadır.) Üretim piyasaları, mal ve hizmetlerin üretildiği piyasalardır. Tarım sektörü, sanayi sektörü gibi. Bu üretim yapılarına hakim olan kurallar ve ana merkezler olarak algılanabilir. Finansal piyasalar ise mal ve hizmetlerin üretim ve akımı gerçekleştirilirken ihtiyaç duyulan fonların akımını gerçekleştiren piyasalardır. www.akademikarge.com 190 www.akademikindex.net Fon fazlası veren birimlerle, fon açığı veren birimleri buluşturacak, her iki kesimin de ihtiyaçlarına cevap verecek bir sistemin olması gerekmektedir. Finansal sistem, bu ihtiyacı gidermek üzere oluşturulmuş bir mekanizmadır. Finansal sistemin temel amacı, borç verenler ile borç alanları bir araya getirmek, başka bir deyişle fon akımını kolaylaştırmaktır. 8.2.1. Finansal Kurumlar Finansal kurumlar, finansal amaçlı girişimler olup, aşağıda sıralanan hizmetleri müşterilerine sunmaktadır:    Müşteri hesabına finansal varlıkların değişimini sağlamak, Kendi hesaplarına finansal varlıkların değişimini sağlamak, Müşterilerin ihtiyaç duyduğu finansal varlıkları çıkartmak veya düzenlemek ve söz konusu finansal varlıkların piyasadaki diğer katılımcılara satışını veya   pazarlamasını yapmak, Finansal piyasalarda faaliyette bulunmak isteyenlere yatırım danışmanlığı yapmak, Finansal piyasalarda faaliyette bulunmak isteyenlere profesyonel portföy yöneticiliği hizmeti vermek (Başoğlu, Ceylan, & Parasız, 2009, s. 29). Finansal kurumlar; mevduat bankaları, katılım bankaları, kalkınma ve yatırım bankaları, borsalar, aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları, portföy yönetim şirketleri, yatırım danışmanlık şirketleri, faktoring şirketleri, forfaiting şirketleri, leasing (finansal kiralama) şirketleri, sigorta şirketleri, sosyal güvenlik kurumları, bireysel emeklilik şirketleri ve tüketici finansman şirketleri olarak sıralandırılabilir. 8.2.2. Finansal Araçlar Finansal araçların temel sınıflandırması üç ana kategoride ele alınabilmektedir. Bunlar,    Nakit ve nakit benzeri değerler, Kredi araçları, Hisse senedi ve tahvil alacakları (Weaver & Weston, 2001, s. 87). www.akademikarge.com 191 www.akademikindex.net Ancak birçok kaynakta bu üçlü ayrıma Türkçe’de türev ürünler dediğimiz sözleşme türleri de bir dördüncü finansal araç grubu olarak eklemlenmektedir (Rose & Marqouis, 2009, s. 325-417). Finansal pazarlardaki araçlar para piyasası araçları ve sermaye piyasası araçları olarak da ayrılabilmektedir. (Burton, Nesiba, & Brown, 2010, s. 48) Bu ayrımda kullanılan finansal aracın vadesi belirleyici olmaktadır. Kısa vadeli araçlar para piyasası, uzun vadeli araçlar sermaye piyasası aracı olarak kabul görmektedir. 8.3. BANKACILIK UYGULAMALARI Bankaların sermaye sağlama, sermaye yatırımı ve hizmet sunma gibi işlemlerinin tümüne verilen addır. Tahvil çıkarma, mevduat kabulü, reeskont işlemleri, iskonto, kredi sağlama, senet tahsili, müşteri adına dış ticaret işlemleri yapma, nakil, emanet alma, bankacılık uygulamaları arasında sayılabilir. Günümüzdeki bankalar, mevduat kabul eden, varlığa dayalı menkul kıymet çıkaran ve başka yollara başvurarak istikrazda bulunan, yatırım fonlarını yöneten, bireysel bankacılık yapan, çeşitli teminatlar karşılığı borç veren kurumlardır. Yani bankalar, kredi ticareti yanında başka hizmetler gören kuruluşlar olarak da gösterilebilmektedir (Altuğ, 2000, s. 2). Bankaların verdiği hizmetlere ilişkin portföyde bir genişleme ve çeşitlenme göze çarpmaktadır. Bunda özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişimin de etkisi bulunmaktadır. Kesin olarak ayrılma güçlüğüne rağmen bankacılık uygulamaları 4 ana başlıkta sınıflandırılabilir (Türkiye İş Bankası, 2005, s. 39).  Kaynak Sağlama İşlemleri: Bunlar, bankaların yabancı kaynak sağlamak için uyguladıkları, mevduat kabulü, menkul kıymet çıkarılması gibi işlemlerdir. Mevduat kabulü, bankaların en temel faaliyet alanlarından olup, mevduat,  banka bilançosunun en önemli kaynak kalemidir. Kredi İşlemleri: Bankaların sağladıkları öz ve yabancı kaynakları borç olarak vermesi işlemleri (nakdi kredi) ile müşterilerine itibarlarından yararlandırma imkânı tanıma (gayri nakdi krediler) biçimindeki işlemlerdir. Fon arz ve talebini dengeleyen kuruluşlar olarak bankaların, öz kaynaklarından veya diğer kaynaklarından fon ihtiyacı olanlara nakdi veya gayri nakdi kredi sağlama www.akademikarge.com 192 www.akademikindex.net işlemleri önemli bir bankacılık faaliyetidir. Bu işlemlerden elde edilen faiz, kar  payı veya komisyon gelirleri, banka gelirleri arasında önemli paya sahiptir. Mali İşlemler: Bankanın fiyat farklarından yararlanmak veya gelirlerinden yararlanmak üzere menkul kıymet alıp satmaları, kambiyo işlemleri yapmaları, risklerini sınırlamak için türev ürünleri alıp satmalarıdır. Bu işlemlerin yaygınlaşması ile birlikte bu işlemlerin mali tablolardaki ağırlığı da  artmaktadır. Hizmet İşlemleri: Bankaların; örgütlenme özellikli, yurt içi ve yurt dışı muhabirlik ilişkileri, bilgi birikimleri ve teknik olanakları sayesinde müşterilere sundukları; senet tahsili, menkul kıymet ihracına aracılık, interaktif bankacılık kapsamında sunulan hizmetler, bu grup için örnek olabilir. Özellikle bankacılıkta bilgisayarın yaygın olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte, ürün çeşitleri artmış, bu artış en ucuz kaynak kabul edilen vadesiz mevduat artışını da beraberinde getirmiştir Mena Bölgesi’nde yer alan ülkelerin tamamına yakınının İslam kimlikleriyle ön plana çıkması nedeniyle, İslami Bankacılık denildiğinde ilk akla gelen uygulamalarından birisi olan faizsiz bankacılık uygulamaları üzerinde durmak gerekmektedir. Bir finansman müessesesi olarak "Faizsiz Bankacılık"ın dünyada ilk uygulaması Mısır Arap Cumhuriyeti'ndeki Mit Gamr kasabasında yaşanmıştır. Eski devlet başkanı Cemal Abdül Nasır döneminde bütün bankaların devletleştirilmesi akımına karşı alternatif olarak geliştirilen bir deneme sonucunda ortaya çıkmıştır. Mısır köylüsünün (fellah) tarımsal ve ticari ihtiyaçlarını karşılayan ve bunu yaparken "müteselsil kefalet" (tekeffül) felsefesine dayanan, daha çok "venture-capital" (risk sermayesi) ile "para vakfı" karışımı özgün bir modelde çalışan bu kuruluşa "banka" sıfatının verilmesi bugün akademik bir tartışma konusu olmaktadır. Model, hem bankacılığı, hem ticari ortaklığı (kâr ve zarar ortaklığı), hem tekafülü (sigorta) hem "barter" (takas), "icar" (leasing), factoring, vb. alt finansman metotlarını bir arada ve aynı çatı altında, aynı zamanda hayata geçirmiş kendine özgü bir modeldir (Küçükkocaoğlu, Başkent Üniversitesi, 2010). Faizsiz finansal ürün ve hizmet sunan kurumların oluşumu ve gelişimi dünyada yeni bir gereksinimin sonucu olarak görülmektedir. Bu süreçte: www.akademikarge.com 193 www.akademikindex.net Citicorp, Goldman Sachs, HSBC, Morgan Stanley, Standard Chartered, Banque National de Paris, ABN Ambro, Bank of America, Key Global, Sociate Generale gibi kurumların söz konusu sektörde faaliyete başladığı bilinmektedir. 8.4. MENA BÖLGESİNDE BANKACILIK SİSTEMİNE İLİŞKİN ÜLKE İNCELEMELERİ MENA Bölgesi olarak isimlendirilen Ortadoğu ve Kuzey Afrika Ülkelerinden 16 tanesinin finansal yapıları ve sistemleri hakkındaki özet bilgiler aşağıda yer almaktadır. 8.4.1. Fas 1980’li yıllardan itibaren Fas, IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği içinde başarılı bir ekonomik reform sürecine girmiş, bu çerçevede ülkede bankacılık sisteminin iyileştirilmesine gidilmiştir. Fas’ta faaliyet gösteren özel bankalarda %51 Fas ortaklığı zorunluluğu bulunmaktadır. Ülkede 17 adet özel banka faaliyet göstermekte olup, ülkenin en büyük ticari bankası olan Banque Commerciale du Maroc’un %32’lik bölümü; Banco Central Hispano, Credito Italiano ve Credit Commercial de France tarafından kontrol edilmektedir. Fas’ta son yıllarda Casablanca Menkul Kıymetler Borsası’nın altyapı çalışmalarının iyileştirilmesine yönelik çalışmalar başlamıştır. Ülkede yabancı yatırımcılara yönelik ise hiçbir kısıtlama bulunmamaktadır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Fas Ülke Bülteni, 2008, s. 7). 8.4.2. Cezayir Cezayir’de bankacılık sistemi devlet egemenliğinde olup finansal varlıkların %95’inin kontrolü kamu bankalarının elindedir. Cezayir’de devlet bankaları son derece verimsiz çalışmaktadır. 1991-2002 dönemi boyunca kamu bankaları, geri ödenmeyen krediler nedeniyle her yıl ülkenin GSYİH’sının %4’ü oranında zarar etmiştir. Ülkede devlet bankacılığı 1968’den beri üç büyük kuruluşun elinde olup söz konusu kuruluşlar: BNA (Banque National d’Algérie), BEA (Banque Extérieure d’Algérie) ve CPA (Crédit Populaire d’Algérie). Diğer iki ticari banka 1963’te kurulmuş olan BAD (Banque Algérienne de Développement) ve ulusal tasarruf bankası olan CNEP’dir (Caisse Nationale d’Epargne et de Prévoyance). 1980’de hükümet, tek tek www.akademikarge.com 194 www.akademikindex.net sektörlere hizmet vermesi amacıyla bankalar kurmaya başlamış olup, sırasıyla 1982’de BADR’yi (Banque de l’agriculture et du développement rural) ve 1985’te BDL’yi (Banque de développement local) açmıştır. Ülkede Fransız Natexis, Socété Generale, BNP-Paribas Bankaları faaliyet göstermekte olup, Citibank, Credit Lyonnais ve Fortis Bank’ın ise şubeleri bulunmaktadır. Ülkede faaliyet gösteren ve MENA kökenli olarak nitelendirebileceğimiz Arap Bankaları ise; Arab Bank, ABC / Arap Banking Corporation, Bank Al Baraka, BAMIC, BCIA / Banque Commerciale et Industrielle d’algerie ve CAB / Compagnie Algerienne des Banques olarak sıralanabilir. 1990 yılında yeni para ve kredi kanununun kabul edilmesiyle birlikte Cezayir Merkez Bankası (Banque Centrale d’Algérie), bankacılık sisteminde reform gerçekleştirmeyi öngörmektedir. Hazine’nin 1994’te 275 milyar CD (8,7 milyar Dolar) borçlanmaya gitmesinden sonra yerel bankaların durumu iyileşmeye başlamıştır. Ancak ülkede pek çok banka kötü yönetim ve siyasi müdahale mirasından dolayı hala sıkıntı yaşamaktadır. 1994’ün sonlarından itibaren uluslararası araştırma firmalarının kamuya ait yerel bankalara yönelik olarak gerçekleştirdiği denetimler, BNA dışındaki tüm yerel bankaların yeterli sermaye oranına yani sermaye yeterlilik oranına ulaşabilmeleri için sermaye artırımına ihtiyaç duyduklarını göstermiştir. Son değişiklikler, yeni yerel özel bankalara ve birkaç büyük yabancı bankaya yetki verilmesini içermektedir. Ayrıca, Cezayir bankacılık sektörünün özelleştirilmesiyle birlikte, bankacılık hizmetlerinde kalite artışının ve bankacılık uygulamalarında iyileşmelerin sağlanacağı öngörülmektedir. Bu çerçevede 2005 yılında Cezayir Maliye Bakanlığı, özelleştirilmesi öngörülen ilk kamu bankası olan CPA’nın satışında bir Fransız yatırım bankası olan Rothschield’i görevlendirmiştir. Bu kapsamda Fransız BNP Paribas, Crédit Agricole, Société Générale ve Natexis ile İspanyol Banco Santander ve Citibank’dan oluşan 6 banka CPA’nın %51 hissesi için teklif sunmuş olmakla birlikte 2007 yılı sonunda Amerika’daki mortgage krizinin etkisiyle bankanın özelleştirilmesi askıya alınmıştır. Ayrıca reform programının bir parçası olarak “Cezayir Menkul Kıymetler Borsası” 28 Temmuz 1999’da resmen açılmıştır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Cezayir Ülke Bülteni, 2008, s. 11). 8.4.3. Irak Irak’ta bankacılık sistemi, hâlihazırda 7 devlet bankasının kontrolü altındadır. Bunlar arasında en ön plana çıkanlar, Rafidain ve Rasheed www.akademikarge.com 195 www.akademikindex.net Bankalarıdır. Bunların dışındaki diğer devlet bankaları Real Estate Bank, Agricultural Bank, Industrial Bank, lraq Bank ve Trade Bank of Irak'tır. Irak’ın, yapılan tüm iyileştirmelere rağmen gelişmiş bir bankacılık altyapısının olduğunun söylenmesi oldukça güçtür. Bankacılık sektöründe son dönemde yapılan reformlar, genelde ulusal çapta elektronik para ağı kurmak, özel bankacılığı geliştirmek ve devlet bankalarını yeniden yapılandırmak üzerinde odaklanmıştır. Ülkede Ağustos 2009 tarihi itibariyle toplam 43 banka faaliyet göstermekte olup; bunlardan 7’si devlet bankası, 24’ü özel banka, 7’si İslami Banka, 5’i ise yabancı bankadır. Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası A.Ş. 2006 yılında Bağdat'ta bir şube açmış olup, söz konusu şube, hâlihazırda temel bankacılık hizmetlerini yerine getirebilmektedir. Özellikle geçmiş dönemlerde para transferinden kaynaklanan sıkıntılar, T.C. Ziraat Bankası’nın Bağdat’ta faaliyete geçmesinin ardından azalmıştır. Yeni Yatırım Kanunu’na göre, yabancı yatırımcılar 2004 yılından bu yana faaliyette olan Irak Menkul Kıymetler Borsası’nda serbestçe alım satım işlemi yapabilmekte, yatırım portföyü oluşturabilmektedir. Irak Menkul Kıymetler Komisyonu (Iraki Securities Commission, ISC) kurulması çalışmaları ise devam etmektedir. 2008 yılı başından itibaren Irak’taki özel bankalar uluslararası ödemeler, döviz havalesi ve 2 milyon Dolara kadar akreditif açılması gibi işlemleri yapabilmektedir. Yabancı bankalar Irak’ta ofis açabilmekte, Irak’taki özel bankalar ile ortaklık kurabilmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Irak Ülke Bülteni, 2010, s. 18). 8.4.4. İran İran'ın nükleer dosyası nedeni ile özellikle ABD ve bazı Avrupa ülkelerinin yapmış olduğu baskılar sonucu İran'la iş yapmak bankacılık sektörü bakımından imkânsız ya da daha pahalı hale gelmiştir. Bu durum İran'ın tüm dünya ile ticaretini olumsuz olarak etkilemektedir. İran mevzuatında 2008 yılı itibarıyla gerçekleştirilen değişiklikler neticesinde yabancı bankaların İran’da şube açmalarına olanak tanınmıştır. Ancak, İran Merkez Bankasınca birçok yabancı banka tarafından konu ile ilgili başvuruların yapıldığı açıklansa da, hâlihazırda İran’da faaliyete geçmiş bir yabancı banka şubesi bulunmamaktadır. 2009 yılı itibarıyla ülkemiz ve İran arasında Türk Lirası ve İran Riyali üzerinden bankacılık işlemleri gerçekleştirilmesi için gerekli şartlar sağlanmış, İstanbul, Ankara ve İzmir’de şubeleri bulunan İran’ın Mellat Bankası üzerinden www.akademikarge.com 196 www.akademikindex.net yerel para transferi işlemleri başlatılmıştır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu İran Ülke Bülteni, 2010, s. 17). 8.4.5. Katar Katar’da 6’sı Katar orijinli olmak üzere 17 banka faaliyet göstermektedir. Katar orijinli Ahli Bank, Al Khaleeji Bank, Commercial Bank of Katar, Doha Bank, International Bank of Katar ve Katar National Bank ve ayrıca Masraf Al Rayan, Katar Islamic Bank ve Katar National Bank isimli özel finans kurumları sektörün %80’ini oluşturmaktadırlar. Arab Bank, Bank Saderat İran, HSBC, Mashreqbank, BNP Paribas, Standard Chartered ve United Bank ülkede şubeleri kanalıyla faaliyet gösteren uluslar arası bankalardır. 1997 yılında devlet tarafından özellikle KOBİ’lere kredi sağlamaya yönelik Katar Sanayi Kalkınma Bankası (Katar Industrial Development Bank) kurulmuştur. Özel bankalar yakın geçmişe kadar devlet projelerinin finansmanına katkı sağlarken, devlet bütçesinin iyileşmesi ile birlikte özel bankalara bağımlılık oldukça azalmıştır. Özel bankalar içinde bireysel bankacılık ağırlık kazanmaya başlamış ve sektör oldukça rekabetçi bir duruma gelmiştir. Katar National Bank toplam mevduatın %50’sini elinde tutmakta ve hükümetin finansal aktivitelerinin hemen hemen tamamını gerçekleştirmektedir. Sigorta sektöründe ise ülkeye çalışma amaçlı gelen işçilere yeni getirilmeye başlnan özel sağlık sigortası ile sektörün canlandığı görülmektedir. Doha Borsası (Doha Securities Market – DSM) 1998 yılında açılmıştır. Hali hazırda 43 şirket ve 76 milyar dolar piyasa değeri ile Orta Doğu’daki en hareketli borsalardan birini teşkil eden DSM 30 Haziran 2009 tarihinde Katar Exchange olarak faaliyet göstermeye başlamıştır. NYSE Euronext Katar Exchange’in %20’sini satın almıştır. Katar Finans Merkezi (Katar Financial Center): 2005 yılı Mayıs ayında faaliyete başlayan merkezdir. Gelişmekte olan Katar ekonomisine ve büyük ölçekli hidrokarbon ve altyapı yatırımlarına katkı sağlanması amacıyla uluslararası bankların, büyük finans kuruluşlarının ve çok uluslu şirketlerin temsilciliklerinin bu merkeze çekilebilmesi amaçlanmaktadır. Bunun için üç yıllık vergi muafiyeti, % 100 yabancı mülkiyet hakkı, kar üzerine düşük vergiler gibi imtiyazlar sunulmaktadır. Merkez hali hazırda Barclays Bankası (İngiltere), Morgan Stanley (ABD) gibi uluslararası finans kuruluşlarına ev sahipliği yapmakla birlikte Dubai ve Bahreyn gibi merkezlerle rekabet etme gayretine girmiştir. Katar Borsası’na kayıtlı şirketlerin açıklanan 2009 yılı ilk yarı www.akademikarge.com 197 www.akademikindex.net bilançolarında karlılıklarının 2008 yılının aynı dönemine göre %8,9 oranında gerilediği görülmüştür. Açıklanan verilere göre 2009 yılında DSM’e kayıtlı 42 şirketin toplam karı 4,2 milyar Dolar olmuştur. Verilere göre özellikle sigorta sektöründeki firmaların karları %34, sanayi sektöründeki firmaların karları ise %33 oranında gerilemiştir. Küresel kriz nedeniyle hükümetten güçlü bir destek alan bankalar ve finans kuruluşlarının karlarında %4,5’lik bir artış olmuş, buna mukabil Commercialbank, Katar Islamic Bank ve Katar International Islamic Bank’ın karlılıklarında önemli düşüşler gözlemlenmiştir. Katar Hizmet Sektöründe faaliyet gösteren firmaların kar oranlarındaki artış da %5,5 seviyesinde kalmıştır. Bankacılık – Yüksek Komisyon Maliyetleri: Katar bankaları, Türk bankaları tarafından verilen teminat mektuplarını kabul etmemekte, firmalarımız üçüncü bankalar aracılığıyla işlemlerini gerçekleştirmektedir. Türk firmaları özellikle her iki ülke bankalarının ayrı ayrı komisyon almaları nedeniyle maliyetlerin yükseldiğini belirtmektedir. 2010 itibariyle herhangi bir Türk bankasının Katar’da bir şubesi bulunmamaktadır. Ancak Doha Bankası’nın Türkiye’de bir şubesi bulunmakta ve Türk firmalarına teminat mektubu sağlayabilmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Katar Ülke Bülteni, 2010, s. 15). 8.4.6. Kuveyt Kuveyt, finans sektöründe bölgesinde öne çıkmaya aday bir ülkedir. Ülkede petrol sektöründen sonra en önemli güç Bankacılık Sektörüdür. Ülkede 6’sı %100 Kuveytlilere ait 8 banka ile sanayi, gayrimenkul, tasarruf ve İslami bankacılık alanlarında hizmet veren 4 banka olmak üzere toplam 12 banka faaliyet göstermektedir. HSBC, PNB Paribas, Abu Dhabi Milli Bankası ve Citibank gibi yabancı bankaların da ülkede faaliyet göstermelerine izin verilmiştir. 2009 yılının ilk dokuz ayında Kuveyt bankalarının varlıkları toplamı 213 milyar dolar olarak açıklanmıştır. Ayrıca, Kuveyt Merkez Bankası’na kayıtlı 57 yatırım şirketi, 92 yatırım fonu ve 53 döviz şirketi hizmet vermektedir. Sigortacılık sektörü 8’i ulusal, 6’sı Arap ve 6’sı yabancı şirket olmak üzere toplam 20 şirketten oluşmaktadır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Kuveyt Ülke Bülteni, 2010, s. 6). 8.4.7. Libya www.akademikarge.com 198 www.akademikindex.net 1969 yılında iktidara geldiğinden bu yana Libya’yı Muammer Kaddafi yönetmektedir. Yönetime geldiği yıllarda benimsemiş olduğu kurallar doğrultusunda hükümet yabancı yatırımlara ek olarak ağır sanayi, tarımsal alanlar, bankalar, sigorta şirketleri ve hizmet firmalarını özelleştirmiştir. Devlet Başkanı Kaddafi’nin oğlu Ekonomi ve Finans Bakanı Sayf Al İslam Kaddafi, 2002 yılında, özelleştirme ve serbestleştirme ile pazar ekonomisine doğru bir geçiş amaçladıklarını açıklamıştır. Ülkede tüm hizmetler devlet tarafından yürütülmektedir. Libya’da 2007’den sonra az sayıda da olsa özelleştirmeler gerçekleştirilmiştir. Özellikle bankacılık sektöründe yabancı yatırım çekilmeye çalışılmış, bu politika neticesinde 2007 ve 2008’de 5 kamu bankasının ikisi yabancı yatırımcılarca satın alınmıştır. Kalan üç bankanın ikisi ise ileride özelleştirilmek üzere tek çatıda birleştirilmiştir. (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Libya Ülke Bülteni, 2010) Libya Merkez Bankasına ek olarak ülkede 8 önemli finansal kurum daha bulunmaktadır. Libya’da faaliyet gösteren başlıca bankalar ve finansal kurumları şu şekilde özetlenebilir: Ülkede altı tane ticari ya da mevduat bankası bulunmaktadır. Bunlar, The Jumhuriyya Bank, The Sahra Bank, The Ummah Bank, The Wahda Bank, The National Commercial Bank ve The Bank of Commerce and Development’dır. Ayrıca üç tane uzmanlaşmış banka The Agricultural Bank, The Devolopment Bank ve The Saving and Estate Investment Bank, iki tane de devletin mülkiyetinde yabancı yatırım ve bankacılık kurumu The Libyan Arab Foreign Bank-LAFB ve Libyan Arab Foreign Investment Company- Lafico faaliyet göstermektedir. Ülkede LAFB uluslar arası bankacılık işlemlerinden sorumlu olup, yabancı yatırımlar Maliye Bakanlığı’nın yönetimindeki Lafico tarafından gerçekleştirilmektedir. Ayrıca, 2003 yılında özel sektör ve kamu sektörü tarafından gerçekleştirilecek turizm projelerini desteklemeyi amaçlayan bir Turizm Kalkınma Bankası kurulmuştur. 2007 yılında Merkez Bankası yabancı müteşebbisleri ülkedeki bankalara ortak olmaya davet etmiştir. Ayrıca Libya’da 14 yabancı banka temsilcilik açmıştır. Libya Merkez Bankası Başkanı Ferhat Omar Bengdara, 2009 Eylül ayında Libya’nın bankacılık sektörünün özel sektöre daha çok açılmasına sıcak www.akademikarge.com 199 www.akademikindex.net baktıklarını ifade etmiştir. Libya’ya yönelik uluslar arası yaptırımların kalkmasıyla birlikte petrol sektöründen sonra bankacılık sektörü de hükümetin ilgi odağı olmayı başarmıştır. Ülkede başlayan büyük yatırım faaliyetlerinin aksamadan devam edebilmesi için bankacılık sektörünün çağdaş bir yapıya kavuşması için adımlar atılmıştır. Dünya Bankası ve IMF gibi uluslar arası bankacılık çevrelerinden uzmanlar da bu çerçevede Libya’ya gelmiştir (Dünya Ülke Dosyası, 2010, s. 29). Ancak yakın zamanda meydana gelen ayaklanma ve siyasi çekişmeler ülkede işlerin aksamasına sebebiyet vermiştir. 8.4.8. Lübnan Lübnan, savaş yıllarında zarar gören fiziksel ve finansal sisteminin yenilenmesi için gerekli olan kaynağın büyük bir kısmını daha çok yerel bankalardan sağlama yoluna gitmiştir. Rafik Hariri (1992-2004, başbakan) hükümeti tarafından, artan ulusal borçlanmayı azaltmak üzere başlatılan tasarruf programı çerçevesinde kamu harcamalarının yönetilmesi, devlet gelirlerinin arttırılması, kamu teşebbüslerinin özelleştirilmesi alanında girişimler yapılmıştır. Lübnan’da bankacılık, iç pazardaki aktivitelerin canlanması ve dışa açılımın bir sonucu olarak 2008 yılında büyük büyüme göstermiştir. Ticari bankalardaki mevduat 1992 yılında 6,6 milyar dolar, 2004 yılında 57,4 milyar dolar, 2005 yılında 57,9 milyar dolar, 2006 yılında 61,6 milyar dolar ve 2007 yılında ise, 67,2 milyar dolar seviyesine çıkmıştır. Mevduatta yaşanan söz konusu gelişme %90 oranında Lübnan vatandaşlarının mevduatındaki artıştan kaynaklanmıştır. Lübnan’da yatırım bankacılığı ve sigortacılık belli başlı mali hizmetler arasındadır. Bankaların karlarında 2007 yılında net %30 seviyesinde artış yaşanırken, bankaların toplam varlıkları 2007 yılında 82,4 milyar dolara yükselmiştir. 2008 yılında ise bu rakam %14,6 artış göstererek 94,26 milyar dolara yükselmiştir. Bu rakam GSYİH’nın 4 katına ulaşmaktadır. 1996 yılı itibariyle uluslararası sermaye piyasalarında faaliyet göstermeye başlayan Lübnan bankaları, uluslararası piyasalardan borçlanmaya başlamıştır. Son 3 yılda Lübnan bankalarının sermayeleri önemli miktarda artmıştır. Ancak devletin sermaye yeterlilik oranını artırması, bankaları birleşmeye zorlamıştır. Bunun sonucunda bankaların sayısı 1997 yılında 80 iken 2004 yılındaki Bank Audi-Bank Saradar birleşmesiyle birlikte 60’a inmiştir. Bankacılık sektöründe özellikle Fransız olmak üzere yabancı girişimlerin www.akademikarge.com 200 www.akademikindex.net ağırlığı görülmektedir. Bu sektörün %80’i, 16 bankada yoğunlaşmakta olup sektör 15.000 kişiye istihdam sağlamaktadır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Lübnan Ülke Bülteni, 2010, s. 6). 8.4.9. Umman Para ve maliye politikasında istikrarı sağlayan ve ticari bankaları denetleyen Umman Merkez Bankası (CBO) 1974 yılında kurulmuştur. Umman’da bulunan 16 ticari bankanın 7’si yerli şirketlere aittir. Bu bankaların dışında Umman İmar Bankası, Umman Kalkınma Bankası, Alliance İmar Bankası ve Umman Sanayi Bankası olmak üzere hükümetin benimsediği politikaların gerçekleşmesinde destek sağlamak adına kurulan uzmanlaşmış bankalar bulunmaktadır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) ve Muskat Menkul Kıymetler Borsası (Muscat Securities Market – MSM) iki ülke sermaye piyasalarını geliştirmeyi ve iki borsa arasında karşılıklı bilgi paylaşımını amaçlayan Mutabakat Zaptını, 27 Aralık 2009 tarihinde Umman’da imzalamıştır. Söz konusu anlaşma kapsamında karşılıklı olarak borsa iletişim kanallarının geliştirilmesi, uzun vadeli işbirliğinin oluşturulması ve süreklilik kazandırılması, her iki borsa bünyesindeki piyasaların işleyişi hakkında bilgi alışverişi sağlanması ve bu bilgilerin piyasaların geliştirilmesi amacıyla kullanılması hedeflenmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Umman Ülke Bülteni, 2010, s. 8). 8.4.10. Suriye Son dönemde bankacılık alanında sağlanan gelişmelerle Aralık 2002’de özel bankalara, sigorta ve finansal hizmetler şirketlerine faaliyette bulunma ile ihracat ve ithalatı finanse etme izni verilmiştir. Bunu takiben, 2004 yılı itibariyle yabancı bankalar ülkede faaliyet göstermeye başlamışlardır. Hali hazırda ülkede 12 özel banka faaliyet göstermektedir. Devlet bankalarının hakim durumu ve merkez bankasının döviz işlemlerindeki kontrolü para birimi değerinin korunmasında yönetime büyük bir imkan vermektedir. Merkez Bankası’nın 2009 Mart sonu itibariyle 4.4 milyar dolarlık döviz stoku kendileri için nispeten bir avantajdır. Hali hazırda devam etmekte olan para politikası reformu kapsamında 2001 yılında kabul edilen 29 sayılı yasa ‘bankacılık sırrı’nı güvence altına almaktadır. Suriye ayrıca 2005 yılında kara paranın aklanmasına ilişkin bir www.akademikarge.com 201 www.akademikindex.net kararname kabul etmiştir. Merkez Bankasının modernizasyonu, kambiyo rejiminin reforma tabi tutulması ve faizlerin serbest bırakılması söz konusudur. Ayrıca kamu bankalarının modernize edilmesi çalışmaları da devam etmektedir. Ülkede en önemlisi Suriye Ticaret Bankası olan 6 kamu bankası faaliyet göstermektedir. Sektörün özelleştirilmesi karşısında modernizasyon çalışmalarını başlatan Suriye Ticaret Bankası, kamu sektörü reformunda öncü bir rol üstlenmiştir. 2004 yılında Bemo Saudi Fransi Bankası ile bankacılık alanında özel sektör faaliyetleri başlamış olup Suriye ve Deniz Aşırı Ülkeler Bankası, Uluslararası Ticaret ve Finans Bankası, Suriye Arap Bankası, Suriye Audi Bankası, Suriye Byblos Bankası, Suriye Körfez Bankası faaliyet gösteren diğer bankalardır. 1-2 Temmuz 2009 tarihlerinde Başbakan Yardımcısı tarafından yabancıların bankalarda sahip olmasına izin verilen payın %49’dan %65’e çıkarıldığı açıklanmıştır. 5 Şubat 2006 tarihli Başbakanlık Genelgesi ile Suriye’deki bütün Bakanlıklar ve Devlet Kurumları ile yapılan anlaşmalarda, bütün kamu ve karma sektörün kredi anlaşmalarında ve ithalat ve ihracat sözleşmelerinde yer alan bedellerin ABD Doları yerine Euro olarak ödenmesi zorunlu kılınmıştır. 40 yıllık devlet tekelinin ardından 2005 yılında serbestleştirilen ve büyüme potansiyeli içeren sigortacılık sektörü, komşu ülkelere nazaran yeterli dinamizmi sergileyememektedir. 2009 yılının başında para piyasalarına yönelik iki büyük gelişme yaşanması beklenmeye başlanmıştır. Bunlardan ilki gerçekleşmiştir ve 9 Mart’ta Şam Borsası açılmıştır. İkinci gelişme olan hazine bonolarının emisyonu da işleme girmeyi beklemektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Suriye Ülke Bülteni, 2010, s. 4). 8.4.11. Suudi Arabistan Suudi Arabistan’da 4’ü tamamıyla devlete ait olan toplam 11 adet ticari banka mevcuttur. Devlete ait Ulusal Ticari Banka (NCB), Riyad Bank, Al-Rajhi Bankacılık ve Yatırım Firması ve yeni kurulan El-Bilad Bank İslami ilkeler ile çalışmaktadır. Geriye kalan 7 ticari banka yabancı ortaklığa sahiptir. Suudi Arabistan’da yatırım bankacılığı, özel sektör ve bazı kamu sektörü projelerine orta ve uzun vadeli fon temin eden Suudi Kalkınma Fonu ile Suudi Sınai Kalkınma Fonu tarafından yerine getirilmektedir. 2007 yılında Suudi Arabistan Merkez Bankası Alman Deutsche Bank, www.akademikarge.com 202 www.akademikindex.net Fransız BNP Paribas, ve ABD’li J.P.Morgan Chase Bank’ın yanı sıra National Bank of Kuwait, National Bank of Bahreyn, Emirates Bank, Gulf International Bank, State Bank of India (SBI) ve National Bank of Pakistan bankalarına Suudi Arabistan’da faaliyet gösterebilmelerine dair izin vermiştir. Söz konusu açılım, Suudi Arabistan’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeliğinin doğrudan bir sonucu olarak değerlendirilmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Suudi Arabistan Ülke Bülteni, 2010, s. 11). 8.4.12. Ürdün Ürdün’deki finansal hizmetler, diğer Orta Doğu ülkeleri ile karşılaştırıldığında oldukça gelişmiştir. Ülkede 9 adet yerel ticari banka, 2 adet İslami banka, 5 adet yatırım bankası ve sekiz adet yabancı banka hizmet vermektedir. İki Lübnan bankası (Banque Audi ve Banque du Liban et d'Outre Mer) ve bir Kuveyt bankası (National Bank of Kuwait) 2004 yılında hizmet vermeye başlayan yabancı bankalar arasında yer almaktadır. Sektöre yeni hizmetler de getiren bu bankalardan özellikle Banque Audi, Ürdün’de bankacılık ve sigorta hizmetlerinin her ikisi için de lisans alan ilk banka olmuştur. Yabancı bankaların giderek artan önemine rağmen, aktiflerin %60’ına sahip olan Arab Bank sektörün lideridir. Büyüklük açısından ikinci sırada gelen Housing Bank for Trade and Finance (HBTF), Arab Bank’ın en güçlü rakibidir. Ürdün Merkez Bankası (CBJ), küçük bankaların birleşmelerini teşvik etmiş ise de, Ürdünlü bankaların çoğu, kontrolü büyük bankalara devretmekten kaçınmış ve kısa vadeli risklere razı olmuştur. Bankaların yanı sıra sektörde faaliyet gösteren beş adet uzmanlaşmış kredi kuruluşu da tarım, konut, kırsal ve kentsel gelişim, ve sanayi kredileri vermektedir. Ülke genelinde 76 adet döviz bürosu bulunmakta olup; Mart 2006’da kurulan The National Microfinance Bank ve dört adet mikro finans kuruluşu sektördeki uzmanlaşmayı yansıtmaktadır. CBJ tarafından düzenlenen bankacılık sistemine ilişkin 2000 yılında yürürlüğe giren yeni bankacılık kanunu, yeni bankalara lisans verilmesi işlemlerini açığa kavuşturmuştur. Hazİran 2002’de ortaya çıkan bir bankacılık skandalı sonrasında CBJ 2004 yılında bankacılık denetimini güçlendirmeyi öngören yeni bir stratejiyi uygulamaya koymuştur. Amman Borsası’nda 2003 yılında ABD’nin Irak’ı işgali ile başlayan ve 2005 yılında da devam eden bir artış trendi yaşanmış, ticaret hacmi %345 oranında artmıştır. 2005 yılı sonu www.akademikarge.com 203 www.akademikindex.net itibarıyla yabancı yatırımlar toplam yatırımların %45’ini oluşturmuştur. 2006 yılında ise azalan likidite ve artan faiz oranlarının etkisiyle borsada %32,6 değer kaybı yaşanmıştır. 2006 yılında yabancı yatırımlarda da azalma görülmüştür (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Ürdün Ülke Bülteni, 2010). Ayrıca, Ürdün’de bankalar ve mali kurumlardan sermaye geliri vergisi alınmamaktadır. 8.4.13. Mısır Mısır’daki bankalar Merkez Bankası kayıtlarına göre,        Kamu kesimi ticari bankaları(4 adet), Özel kesim ticari bankaları(24 adet), Devlete ait ihtisas (tarım, sanayi) bankaları(3 adet), Ticari bankacılık dışında faaliyet gösteren özel bankalar(11 adet), Şubesi olan ve yerli yabancı para birimleriyle çalışan yabancı bankalar(13 adet), Şubesi olan, sadece yabancı para birimleriyle çalışan yabancı bankalar(3 adet) Temsilcilik ofisi olan yabancı bankalar(25 adet) şeklinde ayrılabilir (Gülkaya, 2009, s. 21). Özel ve tüzel kişiler sahip oldukları dövizi onaylanmış bankalar veya döviz ofisleri aracılığıyla, değişim, tasarruf gibi faaliyetlerde bulunabilirler. İhracatçıların kazandıkları döviz ile ilgili tasarruflarına da bazı sınırlandırmalar getirilebilmektedir. 2003’de yapılan düzenlemeye göre; döviz kazanan özel ve tüzel kişiler, kazandıkları dövizin % 75’ini dövizin Mısır’a geliş tarihinden itibaren iki hafta içinde onaylanmış bankalara teslim ederek Mısır Poundu ile değiştirmek zorundadırlar (İyiler, 2006, s. 7). Mısır Merkez bankası, bankacılık ve kambiyo işlemlerini 2003/88 sayılı Kanun ile düzenlenmiştir. Her türlü mal ve hizmetin alım ve satımı Mısır poundu üzerinden gerçekleştirilmektedir. 2005 yılında, Yatırım Bakanlığı yeniden yapılandırılmış ve yabancı sermayeli yatırımlara kolaylıklar sunulmuştur. Bankacılık sektöründe ise altı kamu bankasının yeniden yapılandırılması çalışmaları başarıyla tamamlanmıştır (T.C. Kahire Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, 2009, s. 9). www.akademikarge.com 204 www.akademikindex.net Mısır, 1995 yılında çıkarılan modern bir leasing kanununa sahiptir. Yabancı leasing şirketleri kendilerini İthalatçılar Kütüğüne kaydettirerek (Mısır’lı olma şartı bunlar için aranmamaktadır), ithalat işlemlerini yürütebilmektedir. Ancak, bu şirketlerin leasing kütüğüne kayıt yaptırmaları gerekmektedir (T.C. Kahire Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, 2009, s. 26). Mısır sermaye piyasasında iki denetim otoritesi yer almaktadır. Merkez Bankası bankaları denetleme ve düzenleme yetkisine sahipken, sermaye piyasasında faaliyet gösteren kurumlar Yatırım Bakanlığı’na bağlı olarak Sermaye Piyasası Kurulu’nun yetki alanındadır. Mısır sermaye piyasası ile ilgili düzenleme ve denetleme yetkisine sahip otorite, 1979 yılında kurulan Sermaye Piyasası Kurulu’dur (Capital Market Authority-CMA). Kahire ve İskenderiye Borsasının denetim ve düzenlemesinden sorumlu kurum da Sermaye Piyasası Kurulu’dur. Borsa, Yatırım Bakanlığı’na bağlı kurumlar arasında yer almaktadır. Sigortacılık Denetleme Kurulu (Mısırian Insurance Supervisory Authority-EISA) 1981 yılında alınan bir karar ile bağımsız bir yapı olarak kurulmuştur. İpotekli Konut Finansmanı Kurulu (Mortgage Finance Authority-MFA) 2001 yılında yapılan bir düzenlemeyle birlikte ipotekli konut piyasasının düzenleyici kurulu olmuştur. Piyasanın geliştirilmesi, yatırımcı haklarının korunması, piyasa katılımcılarının ve çalışanlarının eğitimi ve lisansları ile ilgili çalışmalar sürdürmektedir. Mısır’da, Sermaye Piyasası Birliği (Mısırian Capital Market Association-ECMA) ve Portföy Yönetim Şirketleri Birliği (Mısırian Investment Management Association-EIMA) olmak üzere iki meslek örgütü bulunmaktadır. Bu kurumlar, Sermaye Piyasası Kurulunun denetim ve gözetimindedir. Meslek örgütlerine üyelik zorunlu değildir. 1996 yılında kurulan Mısır Sermaye Piyasası Birliği, sermaye piyasasında kurulan ilk kâr amacı gütmeyen kuruluştur. Birlik üyeleri arasında sermaye piyasasında faaliyette bulunan kurumların yanı sıra, brokerlar, yatırım fonu yöneticileri, risk sermayesi uzmanları, bankacılar, muhasebeciler, hukuk müşavirleri ve finansal medya hizmeti sağlayıcıları da yer almaktadır. ECMA kurumsal yapısını, broker ve dealerların özdüzenleyici kurumu olabilmesi doğrultusunda geliştirmeye devam etmektedir. Birliğin öncelikli kuruluş amacı, sermaye piyasası katılımcılarını, www.akademikarge.com 205 www.akademikindex.net yüksek mesleki standartların oluşturulması, etik ticari faaliyetlerin yürütülmesi ve adil uygulamaların sağlanması için ortak bir platformda buluşturmaktır. Mısır sermaye piyasasına profesyonel bir yapı kazandırmak amacıyla ECMA, 1997 yılında yürürlükte bulunan hukuki altyapı ve denetim kuralları çerçevesinde üyelerine ilişkin etik kurallar ve prosedürler oluşturmuştur. ECMA mesleki eğitim seminerleri düzenlemekte, aynı zamanda Sermaye Piyasası Kurulu’ndan aldığı yetki ile belirli aralıklarla yapılan lisanslama sınavlarına ilişkin standartları belirlemektedir. Birliğin şu anda, 168 kurumsal ve 63 bireysel üyesi vardır. 2000 yılında kurulan Portföy Yönetim Şirketleri Birliği, varlık yönetimi şirketlerini temsil eden düzenleyici birliktir. Birlik, varlık yönetimi şirketleri ile ilgili standartların belirlenmesi, oluşturulması ve uygulanmasından sorumludur. 2000 yılında kurulan bir komite Portföy Yönetim Şirketleri ve Araştırma Birliği (The Association for Investment Management and Research-AIMR) tarafından belirlenen Uluslararası Yatırım Performans Standartları (Global Investment Performance Standards-GIPS) üzerine çalışmalar yapmıştır. Komite, bu standartlar çerçevesinde Mısır sermaye piyasasının ihtiyaçları dikkate alınarak şekillendirilen Mısır Yatırım Performansı Standartlarını (The Mısırian Investment Performance Standards- Mısır-IPS) oluşturmuştur. Ayrıca, Birlik portföy yöneticileri için lisanslama eğitimleri düzenlemektedir. 8.4.14. Tunus Tunus bankacılık sektörü Kuzey Afrika’nın diğer ülkelerine kıyasla oldukça gelişmiş bir yapıya sahiptir. Uluslarası araştırma şirketlerinin raporuna göre, Tunus Kuzey Afrika’nın finans merkezi olarak kabul edilmektedir. Ülkede birçok ticari ve off-shore banka, leasing ve faktoring şirketi bulunmaktadır. Bankacılık sisteminin Tunus Merkez Bankasının kontrolü ve denetiminde olduğu ülkede, 20 mevduat bankası ile 14 mali kuruluş bulunmaktadır. Ülkede yabancı bankaları temsil eden 11 adet ajans ve 8 offshore banka faaliyet göstermektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Tunus Ülke Bülteni, 2010, s. 8). 8.4.15. Bahreyn Bahreyn uluslararası düzeyde faaliyet gösteren tanınmış bankalara ve muhtelif malî kuruluşlara ev sahipliği yapmakta olup, çok sayıda yerli ve yabancı kurum, geleneksel veya katılım bankacılığı, sigortacılık ve diğer malî www.akademikarge.com 206 www.akademikindex.net alanlarda faaliyet göstermektedir. Bahreyn, bölgeden ve bölge dışından yabancı mali kurumları çekmeyi sürdürmüş, 55 yeni müessese ruhsat almıştır. 2007 sonunda ülkede 400 banka ve diğer mali kuruluş faaliyet göstermektedir. Sermaye akışında herhangi bir kısıtlamanın olmadığı Bahreyn'de, yüzde yüz yabancı sermaye ile banka kurulabilmektedir. Ülkede mali sistem şeffaf, mevzuat basit ve harçlar makuldür. Ayrıca, teknolojik alt yapı üst seviyededir ve bu alanda eğitimli iş gücü mevcuttur. Bahreyn Merkez Bankası ve Mali Kuruluşlar Yasası uyarınca, Eylül 2006'da Bahreyn Merkez Bankası (BMB) kurulmuştur. Bahreyn Nakit İdaresi’nin tüm görev ve sorumluluklarını devralan BMB, daha geniş yetkilerle de donatılmıştır. Yasada bankanın özerkliği teyit edilmiştir. Bankanın sermayesi, 532 milyon doları ödenmiş olmak üzere, 1,3 milyar dolar olarak saptanmıştır. BMB güçlü bir düzenleme ve denetleme işlevini yerine getirmektedir. Bankacılık ve malî hizmetler sektörünün küresel düzeyde, uluslararası hukuka uyumlu ve şeffaf hale gelmesini kuvvetle desteklemektedir. Bu çerçevede gerekli düzenleyici mevzuatı Basel kararlarına uyumlu şekilde oluşturmuştur. Kara paranın aklanması ve terörün finansmanının önlenmesi amacıyla, uluslararası kural ve esaslara uygun önlemler almıştır. Diğer taraftan bankacılık kuruluşları yeniden sınıflandırılmıştır. Yenilenen mevzuat çerçevesinde banka ruhsatları, perakende (retail) ve toptan (wholesale) olmak üzere iki sınıfta toplanmıştır. Buna göre, ticari bankaların ruhsatları perakende bankacılık, kıyı-bankaları ve yatırım bankalarının ruhsatları ise toptan bankacılık ruhsatına dönüşmüştür. Katılım bankacılığı da ayrı bir sınıflandırma olmaktan çıkarılıp, faaliyet tercihine göre alt sınıf haline getirilmiştir. Son mevzuat değişikliğiyle esasen iç içe geçmiş durumdaki yerleşik ve kıyı-bankacılığı özellikleri biraz daha yerleşik bankacılık hizmetlerine doğru kaydırılmıştır. Bu anlamda en kayda değer yenilik, yerleşik ve kıyı-bankacılığı ayrımının ortadan kaldırılması olarak ifade edilebilir. Önceden kıyı-bankası şeklinde faaliyet gösteren bankaların “toptan bankacılık” başlığı altında sınıflandırılarak, yerel işlem yapmalarına imkân sağlanmıştır. Bahreyn'den yurtdışına sermaye ve kar transferlerinde herhangi bir kısıtlama bulunmamaktadır. Ülkedeki yerleşik çok sayıdaki geleneksel ve İslami bankacılık kurumlarından ticari kredi sağlama imkanları mevcuttur. www.akademikarge.com 207 www.akademikindex.net Bahreyn Kalkınma Bankası ve Bahreyn borsası kanalıyla da finansman imkanlarına erişilebilmektedir. Bahreyn Kalkınma Bankası sanayi ve hizmetler alanında faaliyet gösteren küçük ve orta ölçekli işletmelerin finansmanına yönelik çok çeşitli kredi imkanları sunmaktadır. Devlet mülkiyetinde olan banka, halen faaliyette olan işletmelerin yeni yatırımları ve yatırım yapmak isteyen müteşebbisler için, oldukça cazip oranlarda kredi imkanı, ücretsiz danışmanlık ve personel eğitimi gibi imkanlar sunmaktadır. Yabancı firmalar için ise bazı kriterleri karşılamaları durumunda kısmi finansman ve Bahreynli personelin eğitimi gibi desteklerden faydalandırılmaktadır (T.C Manama Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, 2010). 8.4.16. İsrail İsrail’de en büyük 5 bankacılık grubu (Hapoalim, Leumi, Israel Discount, Mizrahi ve First International) sektörün toplam varlıklarının, kredilerinin ve mevduatlarının % 95’inden fazlasını oluşturmakta; ve ilk iki grup pazarın %60’ına hakim bulunmaktadır. Ancak bankalar sigorta işlemleri yapamamakta, emeklilik fonu işlemlerini ise sınırlı biçimde gerçekleştirebilmektedir. 1990’lı yılların sonuna kadar mali düzenlemelerin eksikliğinden faydalanan bankacılık sektörünün sermaye ve döviz piyasalarındaki liberalleşme hareketinden etkilenmesi sonucu yabancı bankalar da piyasaya ilgi göstermeye başlamıştır. 2004 yılı ortası itibarıyla İsrail’de Yabancı Bankalar Birliği’ne kayıtlı yabancı banka sayısı 9’dur. Kredi faizleri düşük olmakla birlikte, bankacılık işlemleri için talep edilen masraf ve komisyonlar yüksektir. Para yatırmak ve çekmek ücrete tabidir (örneğin ABD Doları hesabından para çekmek % 0,8 komisyona tabidir). Yabancılar, bankaların sadece özel yetki almış şubelerinde hesap açtırabilmektedir. Banka şubeleri genellikle Pazartesi, Çarşamba ve Cuma günleri 08:30-12:30 arası; Pazar, Salı ve Perşembe günleri ise 08:30-12:30 / 16:00-18:00 saatleri arasında çalışmaktadır. Çalışma saatleri bankalara ve şubelere göre değişiklik göstermektedir. Ancak bütün İsrail şirketlerinde olduğu gibi Cuma öğleden sonra ve Cumartesi günleri bütün banka şubeleri kapalıdır. Para basımı, bankalardan gelen mevduat karşılıklarının kabulü, devlete geçici avans verilmesi, kamu borçlarının idaresi gibi temel görevlerinin yanı sıra, ticari bankaların likidite oranlarının denetlenmesi ve bankaların avans www.akademikarge.com 208 www.akademikindex.net hacimlerinin düzenlenmesi gibi görevleri de yürüten İsrail Merkez Bankası (http://www.bankisrael.gov.il/firsteng.htm), ülkede bankacılık işlemlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesinden sorumlu tek yetkili kuruluştur. 1997’den bu yana birçok birleşme ve satın almanın yaşandığı sigortacılık sektörünün çoğu beş büyük grubun (Migdal, Clal Insurance, Harel, Phoenix ve Menora) hakimiyeti altındadır. Sektördeki kartel benzeri oluşumun önüne geçmek amacıyla İsrail Maliye Bakanlığı çeşitli önlemler almıştır. 1953 yılında kurulan Tel Aviv Borsası’nın (TASE) temel özelliği; kayıtlı şirket sayısının fazlalığı, sermayenin azlığı ve düşük işlem hacmidir. 1983 ve 1993 yıllarında ortaya çıkan borsa krizlerinin ardından azalan güven, 1999 yılında küresel piyasalardaki hareketlilikle birlikte yeniden artmıştır. 2005 yılı sonu itibarıyla TASE’nin günlük işlem hacmi 200 Milyon Dolar olmakla beraber, kayıtlı şirket sayısı 584’tür (T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi İsrail Ülke Raporu, 2009, s. 19). 8.5. SONUÇ-MENA BÖLGESİ BANKALARI İLE ÜLKEMİZ BANKALARI ARASINDAKİ UYUŞMAZLIKLAR MENA Bölgesi’nde faaliyet gösteren bankalar ile ülkemizde faaliyet gösteren bankalar birbirlerinin riskini almak istememektedir. Aşağıda ülkeler bazında söz konusu uyuşmazlıklara kısaca değinilmiştir. Cezayir bankaları ile ülkemiz bankaları arasındaki problemlerin kaynağı olarak, her iki ülkenin geçmişte yaşadığı ekonomik ve özellikle Cezayir tarafının yaşamış olduğu siyasi istikrarsızlık gösterilse de, ana sebep her iki ülkenin teminat mektuplarına karşı uyguladıkları dahili mevzuatlarından kaynaklanmaktadır. Her iki tarafın da kendi çıkarları açısından riske girmemek konusunda haklı olduğu noktalar bulunmaktadır. Türk Bankaları teminat mektubu işlemlerinde, muhabir bankalarına karşı tarafın ilk resmi tazmin talebinde sorgusuz sualsiz, talebi yerine getireceklerini taahhüt etmektedirler. Ancak daha sonra lehine teminat mektubu verilen firmanın yerel mahkemelerden sağladıkları ihtiyati tedbir kararları ile taahhütlerini yerine getiremez duruma düşebilmektedir. Bu durum, hem Türk bankalarını olumsuz yönde etkilemekte, hem de Uluslararası Tahkim Anlaşması’nın ruhuna aykırı bir uygulama olarak karsımıza çıkmaktadır. Bu çerçevede, çözüm olarak yurtdışına verilen teminat mektupları konusunda ihtiyati tedbir aldırma prosedürleri zorlaştırılabilir ve bu şekilde bu hakkın, kötü www.akademikarge.com 209 www.akademikindex.net niyetli kişilerce amacı dışında kullanma girişimlerinin önüne geçmek mümkün olabilir. Sonuç olarak Cezayir bankaları Türk bankalarının gönderdiği harici garantileri kabul etmediğinden, Türk firmaları üstlendikleri projeler kapsamında vermek zorunda oldukları kati ve avans teminat mektuplarını Avrupa Bankaları üzerinden düzenletmek zorunda kalmaktadırlar. Ayrıca; Cezayir Bankaları uluslararası akreditif uygulamaları ve kurallarını dikkate almamaktadır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Cezayir Ülke Bülteni, 2008, s. 23). Irak bankacılık sistemi ile bankalarımız arasındaki başlıca problemler, akreditiflerin açılmasındaki gecikmeler ve para transferlerinde sorunlar olarak ifade edilebilir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Irak Ülke Bülteni, 2010, s. 25). Türk bankaları ile İran bankaları arasında muhabirlik ilişkisi son derece zayıftır. Ülkemiz ile İran arasında bankacılık alanında oluşturulacak işbirliğinin, (iki ülke bankalarının karşılıklı şube açması gibi) dış ticaret ve müteahhitlik alanlarında ülkemize büyük bir avantaj ve rekabet gücü kazandıracağı düşünülmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu İran Ülke Bülteni, 2010, s. 17). Katar bankaları, Türk bankaları tarafından verilen teminat mektuplarını kabul etmemekte, firmalarımız üçüncü bankalar aracılığıyla işlemlerini gerçekleştirmektedir. Türk firmaları özellikle her iki ülke bankalarının ayrı ayrı komisyon almaları nedeniyle maliyetlerin yükseldiğini belirtmektedir. Halihazırda herhangi bir Türk bankasının Katar’da şubesi bulunmamaktadır. Türk firmaları teminat mektubu sorununu Doha Bankası’nın Türkiye’de bulunan şubesi aracılığı ile gidermektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Katar Ülke Bülteni, 2010, s. 29). Libya’nın Türk bankalarının teminat mektuplarının kabulü gibi konularda yaşanan problemler, Kasım 2009’da Başbakan düzeyinde yapılan ziyaret neticesinde, Türkiye’deki Kamu bankalarının verdikleri teminat mektuplarının Libya Bankaları tarafından kabulü kararı ile çözülmüştür (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Libya Ülke Bülteni, 2010, s. 14). Ancak Libya’daki siyasi belirsizlik finans piyasalarını da etkileyecektir. Türkiye’de, Suriye ile bankacılık işlemlerini yürüten sınırlı sayıda banka bulunmaktadır. Türk Bankalarının da Suriye bankaları lehine kredi limitlerinin yeterli olmaması nedeniyle ihracatçı firmaların akreditif ve teyit işlemlerinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Suriye’ye yapılan ihracatlarda, Türk ihracatçıların kontrat gereği tüm taahhüt ve sorumluluklarını yerine getirmesine www.akademikarge.com 210 www.akademikindex.net rağmen verilen kat’i teminat mektupları gerekçesiz olarak iade edilmemektedir. Genelde büyük rakamlara tekabül eden bu teminatların geri alınamaması ve kapanmayan teminat mektubu nedeniyle kredi hatları dolu kalmakta ve yeni teminat mektuplarına yer açılamamakta, ayrıca geri verilmeyen teminat mektubu nedeniyle firmalar bankalara komisyon ödemeye devam etmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Suriye Ülke Bülteni, 2010, s. 22). Çoğu MENA ülkesinde olduğu gibi Türk bankalarının verdiği teminat mektupları Suudi Arabistan makamlarınca da kabul edilmemektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Suudi Arabistan Ülke Bülteni, 2010, s. 19). 8.6. KAYNAKLAR Altuğ, O. (2000). Banka İşlemleri Muhasebesi. İstanbul: Türkmen Kitapevi. Başoğlu, U., Ceylan, A., & Parasız, İ. (2009). Finans, Teori-KurumUygulama. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. Burton, M., Nesiba, R., & Brown, B. (2010). An Introduction to Financial Markets and Institutions. New York: M.E. Sharpe Pres. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Cezayir Ülke Bülteni. (2008). Cezayir Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Fas Ülke Bülteni. (2008). Fas Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Irak Ülke Bülteni. (2010). Irak Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu İran Ülke Bülteni. (2010). İran Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Katar Ülke Bülteni. (2010). Katar Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Kuveyt Ülke Bülteni. (2010). Kuveyt www.akademikarge.com 211 www.akademikindex.net Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Libya Ülke Bülteni. (2010). Libya Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurul. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Lübnan Ülke Bülteni. (2010). Lübnan Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Suriye Ülke Bülteni. (2010). Suriye Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Suudi Arabistan Ülke Bülteni. (2010). Suudi Arabistan Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Tunus Ülke Bülteni. (2010). Tunus Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Umman Ülke Bülteni. (2010). Umman Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Ürdün Ülke Bülteni. (2010). Ürdün Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Dünya Ülke Doyası. (2010). Ayrıntılardaki Libya. İstanbul: Dünya Süper Veb Ofset. Gülkaya, M. (2009). Mısır Ülke Raporu. 01 2011, 17 tarihinde www.kobishowroom.com: http://www.kobishowroom.com/images/stories/Ulke_Raporlari/Misir_Ulke_Ra poru.PDF adresinden alındı İyiler, Z. (2006). Mısır Ülke Raporu. 11 2010, 18 tarihinde www.egeliihracatcilar.com: http://www.egeliihracatcilar.com/Images/Menu1- Page//Ulke_Raprou-M%C4%B1s%C4%B1r-IGEME2008_00002724pdf_00002741pdf_00002921.pdf adresinden alındı www.akademikarge.com 212 www.akademikindex.net Küçükkocaoğlu, G. (2010). 12 23, 2010 tarihinde Başkent Üniversitesi: www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcuma17.doc adresinden alındı Rose, P. S., & Marqouis, M. H. (2009). Money and Capital Markets (International Edition b.). New York: McGraw-Hill. T.C Manama Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği. (2010). Bankacılık Sistemi. 11 2010, 23 tarihinde www.musavirlikler.gov.tr: http://www.musavirlikler.gov.tr/altdetay.cfm?AltAlanID=2822&dil=TR&ulke= BAH adresinden alındı T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi İsrail Ülke Raporu. (2009). İsrail Ülke Raporu. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi. T.C. Kahire Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği. (2009). Mısır Arap Cumhuriyetinin Mevcut Ekonomik Durumu, Dış Ticareti, Türkiye ile Ticari İlişkileri, Genel Yatırım Ortamı, Son Dönemde Türk Yatırımlarında Kaydedilen Gelişmeler ve İkili Ticaret ve Yatırım İlişkilerinde Karşılaşılan Sıkıntılar Hakkında Not. Mısır Arap Cumhuriyetinin Mevcut Ekonomik Durumu, Dış Ticareti, Türkiye ile Ticari İlişkileri, Genel Yatırım Ortamı, Son Dönemde Türk Yatırımlarında Kaydedilen Gelişmeler ve İkili Ticaret ve Yatırım İlişkilerinde Karşılaşılan Sıkıntılar Hakkında Not . Türkiye İş Bankası. (2005). Muhasebe. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği. (2008, 5). Mısır Sermaye Piyasası. (E. A. Değertekin, Dü.) Sermaye Piyasasında Gündem , 817. Weaver, S. C., & Weston, F. J. (2001). Finance and Accounting For Nonfinancial Managers. New York: The Mcgraw-Hill Pres. www.akademikarge.com 213 www.akademikindex.net