1.1         Finansal Kurum ve Araçlar

Piyasalar, mal ve hizmetlerin üretimi, gelir dağılımı ve kaynakların dağılımı gibi karmaşık işlemleri düzenler ve yerine getirir. Kıt kaynaklar ile bu kaynaklara olan talebi karşılaştırmak için toplum tarafından oluşturulan kurumlara piyasadenir. Modern toplumlar hayatta kalmak ve gelişmek, binlerce mal ve hizmet üretebilmek için işgücü, hammadde ve sermayenin doğru bileşimini yapabilmede piyasaları kullanırlar. Piyasalar, mal ve hizmetler ile kaynakların alıcılarla satıcılar arasında akımını sağlayan bir köprü görevi görürler.

Bir ekonomik sistemde temel olarak üç tür piyasa mevcuttur:

ü  Faktör piyasası,

ü  Üretim piyasası,

ü  Finansal piyasalar.

Faktör piyasası, üretim faktörlerinin alım satımının yapıldığı piyasalardır.

Üretim piyasaları, mal ve hizmetlerin üretildiği piyasalardır. Tarım sektörü, sanayi sektörü gibi.

Finansal piyasalar ise mal ve hizmetlerin üretim ve akımı gerçekleştirilirken ihtiyaç duyulan fonların akımını gerçekleştiren piyasalardır.

Ekonomik sistemi oluşturan piyasalardan biri olan finansal piyasalar, fon fazlası veren birimler ile fon açığı veren birimler arasında köprü görevi görmektedir. Ekonomide kimi birimler fon fazlası verirken, kimi birimler fon açığı verirler. Başka bir deyişle, bazı ekonomik birimler harcamalarından daha fazla gelire sahipken, bazı ekonomik birimler gelirlerinin üzerinde harcama yapmak arzusundadır. Gelirlerinden daha az harcama yapanlar, aradaki olumlu farkı, tasarruf olarak değerlendirmek ve bu tasarruflarından ek bir gelir elde etmek ister. Gelirlerinden daha fazla harcama yapmak isteyenler ise, aradaki olumsuz farkı (fon ihtiyacını), tasarruf sahiplerinden belirli bir bedel karşılığı (çoğunlukla faiz) ödünç alır. Günümüzde, hayli karmaşık hale gelen ekonomik yapıda, ilave fona ihtiyaç duyan fon açığı veren birimlerin, fon fazlası veren ve bu fazlalarını ödünç vererek değerlendirmek isteyen tasarruf sahiplerine doğrudan ulaşmaları çok zordur. Öyleyse, fon fazlası veren birimlerle, fon açığı veren birimleri buluşturacak, her iki kesimin de ihtiyaçlarına cevap verecek bir sistemin olması gerekmektedir. Finansal sistem, bu ihtiyacı gidermek üzere oluşturulmuş bir mekanizmadır. Finansal sistemin temel amacı, borç verenler ile borç alanları bir araya getirmek, başka bir deyişle fon akımını kolaylaştırmaktır.

1.1.1        Finansal Kurumlar

Finansal kurumlar, finansal amaçlı girişimler olup, aşağıda sıralanan hizmetleri müşterilerine sunmaktadır:

ü  Müşteri hesabına finansal varlıkların değişimini sağlamak,

ü  Kendi hesaplarına finansal varlıkların değişimini sağlamak,

ü  Müşterilerin ihtiyaç duyduğu finansal varlıkları çıkartmak veya düzenlemek ve söz konusu finansal varlıkların piyasadaki diğer katılımcılara satışını veya pazarlamasını yapmak,

ü  Finansal piyasalarda faaliyette bulunmak isteyenlere yatırım danışmanlığı yapmak,

ü  Finansal piyasalarda faaliyette bulunmak isteyenlere profesyonel portföy yöneticiliği hizmeti vermek. (Başoğlu, Ceylan ve Parasız 2009, 29)

Finansal kurumlar; mevduat bankaları, katılım bankaları, kalkınma ve yatırım bankaları, borsalar, aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları, portföy yönetim şirketleri, yatırım danışmanlık şirketleri, faktoring şirketleri, forfaiting şirketleri, leasing (finansal kiralama) şirketleri, sigorta şirketleri, sosyal güvenlik kurumları, bireysel emeklilik şirketleri ve tüketici finansman şirketleri olarak sıralandırılabilir. Bunları kısaca açıklamak gerekirse,

5411 Sayılı Bankacılık Kanununa göre;

Mevduat bankası: Bu Kanuna göre kendi nam ve hesabına mevduat kabul etmek ve kredi kullandırmak esas olmak üzere faaliyet gösteren kuruluşlar ile yurt dışında kurulu bu nitelikteki kuruluşların Türkiye'deki şubelerini,

Katılım bankası: Bu Kanuna göre özel cari ve katılma hesapları yoluyla fon toplamak ve kredi kullandırmak esas olmak üzere faaliyet gösteren kuruluşlar ile yurt dışında kurulu bu nitelikteki kuruluşların Türkiye'deki şubelerini,

Kalkınma ve yatırım bankası: Bu Kanuna göre mevduat veya katılım fonu kabul etme dışında; kredi kullandırmak esas olmak üzere faaliyet gösteren ve/veya özel kanunlarla kendilerine verilen görevleri yerine getiren kuruluşlar ile yurt dışında kurulu bu nitelikteki kuruluşların Türkiye'deki şubelerini ifade etmektedir.

Diğerleri ise;

Menkul Kıymet Borsaları, kote edilmiş tahvil ve pay senetlerinin alım satım işlemlerinin yapıldığı ve gerçek piyasa fiyatlarının saptanmaya çalışıldığı kapalı Pazar yerleridir. (Canbaş ve Doğukanlı 2007, 250)

Faktoring şirketleri, şirketlerin mal ve hizmet satışlarından doğan vadeli alacaklarının faktoring şirketi adı verilen kuruluşa alacağın temliki yoluyla devredilmesi, bu alacaklar karşılığında faktoring şirketinden ön ödeme alınarak satışların erken finansmanı ve alacağın tahsil edilmesine yönelik hizmetlerdir.(Tunay 2005, 448)

Aracı kurumlar, orta ve uzun vadeli fonların aktarımına yardımcı olan kurumlardır. Aracı kurumlar ile sermaye piyasasında faaliyet gösterme yetkisi almış olan bankalar aracı kuruluşları oluşturmaktadırlar.(Canbaş ve Doğukanlı 2007, 250)

Forfaiting şirketleri, forfaiting, temelde dış ticaret işlemlerine dayalı orta vadeli senetli veya kayıtlı alacakların banka garantisi altında bir finans kuruluşunca nakde çevrilmesidir. Forfaiting hizmetleri, bankalar ve bu alanda uzmanlaşmış forfaiting şirketlerince verilmektedir. (Tunay 2005, 457)

Yatırım ortaklıkları, sermaye piyasası araçları ile ulusal ve uluslar arası borsalarda veya borsa dışı organize piyasalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek üzere anonim ortaklık şeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Yatırım ortaklıklarının temel fonksiyonu, küçük tasarruf sahiplerinin birikimlerini bir havuzda toplayarak değişik menkul kıymetlerden oluşacak bir portföye yatırmak ve bu yolla elde ettikleri kazancı ortaklarına payları oranında dağıtmaktır(Canbaş ve Doğukanlı 2007, 358)

Derecelendirme ortaklıkları; derecelendirme ortaklıkları mali analiz ve değerlendirme yaparak menkul kıymetlerin kalitelerini saptayan kuruluşlardır(Canbaş ve Doğukanlı 2007, 385)

Leasing (finansal kiralama) şirketleri: Finansal kiralama, işleme konu olan yatırım malının mülkiyetinin finansal kiralama şirketine kalması koşuluyla, belirlenen kiralar karşılığında kullanım hakkının kiracıya verilmesi ve sözleşmede belirlenen değer üzerinden sözleşme sonunda mülkiyetin kiracıya geçmesini sağlayan bir finansman yöntemidir. Finansal kiralama yöntemiyle finansman, yatırım mallarının satın alınması yerine, kiralanarak kullanılmasını sağlayarak şirketlerin sermaye işletme sermayelerini diğer gereksinimlerini karşılamakta kullanılmasına olanak sağlamakta ve böylelikle şirketlerin kaynak kullanım etkinliğini yükseltmektedir.(Tunay 2005, 440)

Sigorta şirketleri: Sigorta kurumları gelecekte oluşabilecek tehlikelerin gelir kesilmesi veya gelir eksikliği olarak ortaya çıkan zararlarını parasal açıdan karşılamak veya azaltmak amacıyla faaliyette bulunan kurumlardır. Bu işlevi yerine getirebilmek için hizmetlerinin karşılığı olan primleri önceden tahsil ederek sermaye birikimlerini sağlamış olurlar(Canbaş ve Doğukanlı 2007, 244)

Sosyal güvenlik kurumları: İşsizlik, maluliyet, sağlık, iş kazası ve yaşlılık gibi sosyal risklere karşı bireyleri korumak amacıyla hükümetler tarafından organize edilen kuruluşlardır.

Sosyal güvenlik kurumlarının ilk kuruluş yıllarında önemli bir sigorta giderleri olmamaktadır. Bu nedenle, özellikle ilk yıllarda oluşan finansman fazlalıkları ekonominin emrine tahsis edilebilmekte ve finansal pazarlar için önemli bir fon kaynağı oluşturmaktadır. (Canbaş ve Doğukanlı 2007, 330)

Bireysel emeklilik sistemi ve emeklilik fonları: Emeklilik fonlarının en önemli amacı üyelerine emeklilik geliri sağlamaktır. Emeklilik amaçlı tasarrufların teşviki için, çoğu emeklilik fonuna vergi avantajı sağlanmıştır. (Tunay 2005, 396)

Tüketici finansman şirketleri: Maddi teminata dayalı olarak küçük miktarda bireysel tüketici kredileri veren finansal aracılardır. Tüketici finansman şirketleri, bankaların aksine mevduat kabul etmezler ve bulundukları ülkenin mevzuatında küçük işletmelere dair yapılmış kredi düzenlemelerinin verdiği yetkiye dayanarak ödünç işlemlerini yürütürler. Tüketici finansman şirketleri, verdikleri kredi bir aktife dayanan menkul değerle teminat altına alındığı takdirde, ihtiyaç olan miktarın tamamını finanse etmektedirler. (Tunay 2005, 461)

1.1.2        Finansal Araçlar

Finansal araçların temel sınıflandırması üç ana kategoride ele alınabilmektedir. Bunlar,

ü  Nakit ve nakit benzeri değerler,

ü  Kredi araçları,

ü  Hisse senedi ve tahvil alacakları (Weaver ve Weston 2001, 87)

Ancak birçok kaynakta bu üçlü ayrıma Türkçe’de türev ürünler dediğimiz sözleşme türleri de bir dördüncü finansal araç grubu olarak eklemlenmektedir. (Rose ve Marqouis 2009, 325-417)

Finansal pazar enstrümanları para piyasası araçları ve sermaye piyasası araçları olarak ayrılabilmektedir. (Burton, Nesiba ve Brown 2010, 48)