ETİK VE İŞ ETİĞİ KAVRAMLARI
(Makaleye Atıfta Bulunmak İçin:Sayım,Ferhat. “Etik ve İş Etiği Kavramları”, Sağlık Ekonomisi ve Yönetimi Yazıları; www.akademikarge.com; 2015 )
Yazar: Ferhat SAYIM*
Etik tanımları genellikle etik-ahlak felsefesi çerçevesinde ele alınmaktadır. Bir tanımda insan tutum ve davranışlarının iyi (doğru) ya da kötü (yanlış) yönden değerlendirilmesidir (Orhan, 2007, s. 3). Evrensel doğruluk kuralları olarak tanımlanabilmektedir. (Kapaklıkaya, 2009, s. 10).
Etik, doğru ve yanlışı anlama, bireye saygıyı, dürüstlük, adalet, güvenirlik, zarardan kaçınma, yararlılık gibi evrensel boyutları ele alır. Doğruya ulaşmak için yapılması gerekenleri açıklamaya çalışır (Pekcan, 2007, s. 5).
Etik ile ilgili çeşitli kaynaklardaki diğer betimleyici ifadeleri de şu şekilde özetleyebiliriz. (Eryılmaz, 2010, s. 19), (Orhan, 2007, s. 4-5) (Özgener, 2004, s. 5)
Ø Etik, ahlakın temellerini inceleyen felsefenin bir dalına da denilmektedir
Ø Etik, ahlaksal olanın özünü ve temellerini araştıran bilimdir. Yani insanın kişisel ve toplumsal yaşamındaki ahlaksal davranışları ile ilgili sorunları ele alıp inceleyen felsefe dalıdır.
Ø Ahlak fenomenlerinin teorik incelemesidir
Ø Etik, insanlar arasındaki ilişkilerin temelinde yer alan değerlerin, ahlaki bakımdan iyi veya kötü, doğru veya yanlış olanların özelliklerinin araştırıldığı ahlak felsefesi olarak özetlenebilir.
Ø Etik, kötüden daha fazla iyi ile ilgilidir ve işletme içi etik kuralları (code of ethics), insanların ne yapması, nasıl davranması gerektiğini bildiren yazılı veya yazılı olmayan normlardır.
Ø Aslında etik, davranışlarla birlikte özlem emelleri de tanımlar.
Ø Bir ahlaki ilkeler grubunu veya değerler setini, belirli bir teoriyi veya ahlaki değerler sistemini, birey veya mesleği yöneten davranış ilkelerini ve standartlarını kapsamaktadır.
Ø Genel olarak etik kavramı; yarar, iyi, kötü, doğru ve yanlış gibi kavramları inceleyen, bireysel ve grupsal davranış ilişkilerinde neyin iyi, neyin kötü olduğunu belirleyen ahlaki ilkeler, değerler ve standartlar sistemi olarak tanımlanmaktadır
1. İş Etiği(Ahlakı) ve Kamu Kurumlarında Etik
A. İş Etiği (Ahlakı)
İş etiği, ahlak normu ve kurallarının iş hayatında işletmelerde, kuruluşlarda uygulanması ile ilgilidir. İngilizce kullanımda “Ethics in the Work Place”(İş yerinde Ahlak-Etik) ya da “Business Ethics” olarak bilinen konu, önceleri “şirketlerin sosyal sorumluluğu” başlığı altında özellikle 1960 ve 1970’li yıllarda gündeme gelmiş, 1980’lerde gerek ABD gerekse de diğer pek çok ülkede “iş ahlakı-iş etiği” olarak yoğunluk kazanmıştır (Şeker, 2010, s. 22).
Etik kavramı çoğu yerde ahlak olarak ta geçmektedir. Bu çerçevede iktisat ahlakı ve iş ahlakı şeklindeki ayrıma, etik kelimesini de kattığımızda şöyle bir yaklaşıma yer verilebilir (Orman, 2009, s. 23). Etiğin-Ahlakın üretim, bölüşüm, mübadele ve tüketim gibi iktisadi faaliyetlerle ilgili kısmına “iktisat ahlakı ya da etiği”, iktisat ahlakının tahsisi olarak iş alanıyla ilgili kısmına ise “iş ahlakı ya da etiği” demek mümkündür.
İş ahlakı “çalışma ahlakı(work ethics)”, “meslek ahlakı (professional ethics)”, “işletmecilik ahlakı(business organizations ethics)” şeklindeki alt kavramları barındıran bir üst kavram olarak ta görülmektedir (Akgeyik, 2009, s. 304-305).
Genel olarak iş ahlakı; bütün ekonomik faaliyetlerde dürüstlük, güven, saygı ve hakça davranmayı ilke edinmek ve çevreyle temas halinde bulunurken aynı çevreyi paylaşan topluma destek olmak şeklinde de tanımlanabilmektedir (Özgener, 2004, s. 51).
B. Sosyal Sorumluluk Projeleri
İş etiği konusuna değinilirken son yıllarda giderek daha fazla gündeme oturan “kurumların sosyal sorumluluğu” ya da sosyal sorumluluk projelerinin de etik ile ilintisi kurulabilecektir. Kurumsal sosyal sorumluluk bir işletmenin çevre, toplum ve ilişkide bulunduğu tüm paydaşlara (iç ve dış paydaşlar) karşı etik ve sorumluluk bilinci içinde üretim ve faaliyette bulunması olarak açıklanabilir (Ersöz, 2009, s. 135). Bu çerçevede 1970’lerden beri politik ve sosyal gündemi işgal eden (Parlak, 2009, s. 208) çok uluslu şirketlerin davranışlarının etik kurallarla düzenlenmesi konusunun da yine bu şirketlerin etik dışı davranış ve organizasyonlar içinde bulunmasından kaynaklandığını ifade etmeliyiz. İşletmeler için söz konusu olan sosyal sorumluluk ilkeleri ve projeleri farklı isimlerle de olsa devlet kurumları için zaten öteden beri söz konusudur. Uluslararası ölçekte kurulan birtakım kurumların ve yapılan anlaşmaların devletlerin sosyal sorumluluğunu gündeme getirmede etkin olduğundan da bahsedebiliriz.
C. Kamu Kurumlarında Etik
Sağlık kurumlarının çoğunun kamu kurumu olması yönüyle kamu yönetiminde etik tartışmaları sağlık sektörünü de ilgilendirmektedir. Nitekim, Türkiye kamu bütçesi incelendiğinde de sağlık harcamalarının nominal olarak ve kamu bütçesi içerisinde yüzdesel olarak sürekli yükseldiği görülmektedir. Bu ilişki, gerek Maliye Bakanlığı dokümanlarında gerekse de sağlık sektörü ya da sağlık sektöründe etik konulu çalışmalarda (Sur & Çekin, Ethical Conduct in Health Services, 2010) (Sayım, 2009, s. 280) kendisine yer bulmaktadır. Kamu yönetiminde etik, kamu görevlerinin, karar alırken ve kamu hizmetlerini yürütürken uymaları gereken tarafsızlık, dürüstlük, adalet, saydamlık ve hesap verilebilirlik gibi birtakım ahlaki değerler ve ilkeler bütününe denmektedir (Eryılmaz, Yolsuzluk ve Kamu Etiği, 2009, s. 12-13).
Günümüzde geçmişe dayalı ahlak anlayışları bazen dini normların getirdiği ahlak anlayışı ya da maneviyat odaklı ahlak anlayışı olarak görülebilmektedir. Ancak maneviyat odaklı yaklaşım ve normların ahlak anlayışı üzerinde hala çok etkin olduğunu ifade edebiliriz. Ayrıca çalışma hayatının manevi boyutuna yönelik bilimsel ve kuramsal çalışmaların Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO) dahil ulusal ve uluslararası düzeyde arttığı ifade edilebilir (Seyyar, 2009, s. 43). Sadece geçmişe dayalı bir ahlak anlayışının yeni açılımları engelleyebileceği, sadece günlük değerlerle kodlanmış bir ahlak anlayışının da temelsiz olacağı, ilkesizliği veya diğer tabirle ahlaksızlığı getirebileceği ifade edilmektedir (Şeker, 2010, s. 22).
Bir işletme, ahlaki bir topluluk olarak düşünüldüğünde mevcut örgüt içi ve dışı güç farklılıklarını göz ardı etmek doğru olmayacaktır. Bunun yanında işletmelerin daha ahlaki olmasının ne gibi bir amacı ve sonucu olabileceği gibi bir soruya faydacı bir bakış açısıyla daha etkin bir işletmenin meydana getirilmesi cevabı verilebilecektir (Yıldırım E. , 2009, s. 128). Benzer yaklaşım ve soru-cevap ilişkisi kamu kurumları için de ele alınabilecek ve kamu hizmetlerinde etkinliğin arttırılması hedeflenebilecektir.
Etik, kanunların düzenlemediği, düzenleyip te gri alanlar bıraktığı ya da yasalarca düzenlenmesi pek de pratik olmayan alanlar ile, yönetim yargı ve siyasetin daha düzgün ve dürüst işlemesi için, kamu görevlilerine karar verirken ve hizmetleri yürütürken rehberlik yapmakta ve kamu hizmetlerine kalite katmaktadır (Eryılmaz, Yolsuzluk ve Kamu Etiği, 2009, s. 13).
Ayrıca kamu hizmetlerinin genel olarak devletin vatandaşa yüzünü en fazla gösterdiği hizmetler olması yönüyle hizmetlerin aksaması ya da ertelenmesinin devlet-vatandaş ilişkisini doğrudan yaralayacağı düşünülmektedir (Dinçer, 2010, s. 16). Sağlık hizmetlerinde bu yaralanmanın daha derin izler bırakabileceğini değerlendirebiliriz.
Kamu hizmetlerinde etik ile ilgili araştırmalarda çalışma hizmeti sunanlar(çalışanlar) ve ya hizmeti talep edenlere(vatandaşlar) ya da her ikisine yönelik gerçekleştirilebilmektedir (Ateş, Güloğlu, & Es, 2010, s. 355).
2. Etiğin Türlere Ayrılması
Etik yaklaşımlar normatif ve normatif olmayan yaklaşımlar olarak tanımlanabildiği (Pekcan, 2007, s. 7) gibi, normatif olmayan etiğin alt unsurları ana unsurlar haline getirilmiş olarak Betimleyici, Normatif ve Metaetik olarak ta ayrışabilmektedir (Tosun, 2005, s. 11-12).
Etik tür olarak farklı başlıklar altında incelebilmektedir. Bunlardan biri de etiğin teorik ve pratik etik olarak ayrılmasıdır (Pekcan, 2007, s. 5). Teorik etik, etik kaygıların nasıl ortaya çıktığı ile ilgilenirken pratik etiğin genel kuralların pratikteki yansımalarına ve ahlaki değerlendirmeleri nasıl etkilediğine baktığını söyleyebiliriz.
Etik kavramı sistemsel bir yaklaşımla da ele alınabilmektedir. Şu dört sistemden bahsetmemiz mümkündür (Dağdelen, 2005).
|
ETİK SİSTEM
|
TEMSİLCİSİ
|
TANIMI
|
|
Amaçlanan Sonuç Etiği
|
John Stuart Mill (1806-1873)
|
Bir eylemin ahlaki doğruluğu, amaçlanan sonuçları tarafından belirlenir.
|
|
Kural Etiği
|
Immanuel Kant (1724-1804)
|
Bir eylemin ahlaki doğruluğu, standartlar ve yasalar tarafından belirlenir.
|
|
Toplumsal Sözleşme Etiği
|
Jean Jack Rousseau (1712-1778)
|
Bir eylemin ahlaki doğruluğu, belli bir toplumun normları ve gelenekleri tarafından belirlenir.
|
|
Kişisel Etik
|
MartinBuber (1878-1965)
|
Bir eylemin ahlaki doğruluğu, kişinin vicdanı tarafından belirlenir.
|
Tıbbi etiğin konusunu oluşturan sorunlar değişik bakış açılarına göre sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırma kronolojiye göre, tıbbın çeşitli alanlarına, yahut sorun temalarının yasalarda yer alış biçimine göre ya da başka değişkenler temel alınarak, yapılabilir. Kronolojiyi temel alan bir sınıflandırma tıbbın çeşitli görünümlerinde zaman içinde ortaya çıkan etik sorunları bir araya toplayacaktır. Buna karşılık yatay ("horizontal") olarak tıbbın her bir uzmanlık alanında, o alana özgü değer sorunlarının ele alınması da mümkündür. Bir başka yaklaşım da bu sorunları deontoloji - hukuk ekseninde yani bunların mevzuata geçme oranları ile değerlendirebilecektir (Arda, s. 157).
3. Temel Etik Yaklaşımlar
Ayrıca birçoğu kural koyucu(normatif) felsefi ahlaki yaklaşım tanımlamaları (Kapu, 2009, s. 65-77) arasında da yer alan temel etik yaklaşımları (Orhan, 2007, s. 12-16) özet tanımlarımızla şu şekilde de sistematize edebiliriz.
A. Teleolojik Yaklaşım
Teleoloji, bir davranış ve kararın eylem veya sonuçlarının ahlak kurallarına uygunluk derecesini değerlendirmeyi ifade eder. Başka bir ifade ile teleoloji, bir davranışın sonucunun iyi olmasından ötürü doğru olmasıdır. Amaç, sonucu en iyi olan çıktıları seçmektir.
i. Bireysel Yaklaşım
Egoizm teorileri olarak ta geçebilmektedir.Hazcılık ve Ahlaki Egozim olarak ta ayrışabilmektedir (Özgener, 2004, s. 33-34). Uzun dönemde bireye yarar sağlayan davranış doğrudur şeklinde kısa bir tanımlama yapabiliriz.
ii. Faydacı Yaklaşım
Bir davranış ya da kararın ilişkili tüm insanlar için meydana getirebileceği “iyi”nin toplam değeri üzerinde durur.
B. Deontolojik Yaklaşım
Mesleğin genel tanımından gelen yada zamanla elde edilen bilgi birikimin sonucuna göre belirlenmiş “iyi” ve “kötü”lerin yada “yapılması gereken” ve “yapılmaması “gereken’lerin ön plana çıkartılmasıdır. Faydaya dayalı ölçümler mesleğin kuralları karşısında geri plandadır.
iii. Ahlâk ve Haklar Yaklaşımı
İnsanların irade, mahremiyet, gelişme, güvenlik, yaşama gibi hakları ve özgürlükleri bulunduğunu, karar alma süreçlerinde bu hak ve özgürlüklerin göz ardı edilememesi üzerine dayandığını söyleyebiliriz.
iv. Adaletçi Yaklaşımı
Eşitlik, adalet ve tarafsızlık ilkeleri üzerinde durur. Farklılıkların, kuralların ve sorumlulukların açıkça ve hakkaniyetli bir şekilde ortaya konmasını gerektirir.
C. Diolojik İdealizm Yaklaşım
Somut olarak geçerli evrensel kuralların ortaya konamayacağında hareketle uygulamalı etik ilkeler belirleme yerine iletişimi ön plana çıkarır. Açık bir iletişim ile sağlanacak kuralları tarafların kabulü esas olmaktadır. Özellikle çıkar çatışması yoğunluğunun yüksek olduğu alanlar için geçerliliği yüksek olacaktır.
D. Relativist Yaklaşım
“Saf, Rol, Sosyal Grup, Kültürel” Relativizm gibi ayrı ayrı da tanımlanabilmektedir (Özgener, 2004, s. 48-50). Mutlak etik kural reddedilmektedir. Dahil olunan grup üyelerinin fikir ve davranışlarının gözlemlenmesi suretiyle davranış ya da fikir birliği sağlanmışsa bu davranış ya da fikrin etik ve doğru olduğunu kabul eder. Bu yaklaşımda bir durum için doğru kabul edilenin başka bir durum için yanlışlığı söz konusudur.
Kaynakça
Akgeyik, Tekin. «Türkiye’de İş Etiği: İnsan Kaynakları Yönetimi Boyutuyla.» İşletmelerde İş Etiği içinde, İstanbul. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2009.
Arda, Berna. «Tıbbi Etik: Temel Kavramlar ve Meslek Sorunlarımız.» Türk Toraks Derneği. http://www.toraks.org.tr/kisokulu.php?pid=51&sayfa=0 (2 25, 2010 tarihinde erişilmiştir).
Ateş, Hamza, Tuncay Güloğlu, ve Muharrem Es. Akademic Research On Public Ethics. Ethics and Custom Services, T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu ve Council of Europe Directtorate General of Human Rights and Legal Affairs-Technical Co-operative, 2010.
Dağdelen, İlhan. «Yönetsel Etik.» Mevzuat Dergisi, no. 90 (2005).
Dinçer, Ömer. «Türk Çalışma Hayatında Çalışma Barışı ve Etiği.» İş’te Çalışanlar Dergisiı, Ocak-Mart 2010.
Ersöz, Halis Yunus. «Kurumsal Sosyal Sorumluluk.» İşletmelerde İş Etiği içinde. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2009.
Eryılmaz, Bilal. «Yolsuzluk ve Kamu Etiği.» İş’te Çalışanlar Dergisi, Ocak-Mart 2010.
—. Yolsuzluk ve Kamu Etiği. Marmara Çalışanlar Federasyonu Yayını, 2009.
Kapaklıkaya, İbrahim. İş Etiği Çalıştayı 2009 Kitapçığı. Marmara Çalışanlar Federasyonu Yayını, 2009.
Kapu, Hüsnü. «İşletmelerde İş Etiği.» “Akademik Bir Disiplin Olarak İş Ahlakı içinde. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2009.
Orhan, Fatih. Sağlık Hizmetlerinde Etik Boyut: Hastanede Çalışan Personelin Etiksel Sorunlara Yaklaşımlarının Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Çalışması. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Orman, Sabri. «İktisat ve Ahlak İlişkilerine Genel Bakış.» İşletmelerde İş Etiği içinde. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2009.
Özgener, Şevki. İş Ahlakının Temelleri-Yönetsel Bir Yaklaşım. Ankara: Nobel Yayın, 2004.
Parlak, Zeki. «Çok Uluslu Şirket Davranış Kodları:Bir Analiz ve Değerlendirme.» İşletmelerde İş Etiği içinde. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2009.
Pekcan, Hilmiye Sevgi. Yalova İli ve Çevresinde Görev Yapan Hekimlerin ve Hemşirelerin Etik Duyarlılıkları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Sayım, Ferhat. «Sağlık Hizmetleri ve Sağlık Sektörünün Piyasa Yapısı.» Sağlık İşletmeleri Yönetim Rehberi içinde. Ankara: Seçkin Yayınları, 2009.
Sayım, Ferhat. «Sağlık Piyasası ve Etik.». Bursa: MKM Yayınları, 2011.
Seyyar, Ali. «Çalışma Hayatında ve İşyerinde Maneviyat.» Kamuda Sosyal Politika Dergisi, no. 11 (2009): 42-55.
Sur, Haydar, ve Murat Çekin. «Ethical Conduct in Health Services.» Akademic Research On Public Ethics içinde. T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu ve Council of Europe Directtorate General of Human Rights and Legal Affairs-Technical Co-operation Direct, 2010.
Şeker, Murat Sedat. «İş Ahlakı ve İş Uygulamaları.» İş’te Çalışanlar Dergisi, Ocak-Mart 2010: 21-24.
Tosun, Hale. Sağlık Bakımı Uygulamalarında Deneyimlenen Etik İkilemlere Karşı Hekim ve Hemşirelerin Duyarlılıklarının Belirlenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 2005.
Yıldırım, Engin. «Endüstri İlişkileri ve İş Etiği.» İşletmelerde İş Etiği içinde. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2009.
* Yalova Ün.İİBF.Öğretim Üyesi.(Makale konusunu geniş sayılabilecek “piyasa ve etik” bağlamında kaynakçada bilgileri yer alan “Sağlık Piyasası ve Etik” kitabında inceleyebilirsiniz. )
